Μέρη κοντινά με Κουνάλι
It is said that the first man who colonized the area was Sarpidon, Minoas’ brother and according to Apollodoros (3,1,2) Milatos was established by Militos, son of Apollo and Aria, Kleohos’ grandson. This city has been the metropolitan city of the Ionian Militos. Milatos (the Dorian name of Militos) throve from the Classical to the Hellenistic times, when it got destroyed by Liktioi (about 200 BC), (Stravon β’, 10, p.479). Excavations in the area have discovered objects of Minoan art as well as Mycenean tombs and vases of Mycenean order, clues that indicate the city’s prehistoric past. It seems that the ancient city was on today’s Castello hill. The city is also mentioned by Stravon (β’, 12, p.570), Pausanias (Fok. K. 30) and others. Milatos was Pindareos’ homeland who, according to mythology, stole Zeus’ dog and gave it to Tantalos.
Zeus killed Pindareos and his wife and left their three daughters (Aedona, Cleothera and Merope), orphan virgins, to be brought up by Aphrodite. Hera gave them wisdom and beauty, Artemis gave them a good body posture and Athena taught them the feminine virtues. When Aphrodite went to ask Zeus to provide a happy marriage for her dependants, the Harpies snatched the virgin daughters of Pindareos and gave them to Erinyes (female chthonic deities of vengeance) to have them as their slaves.
Το σπήλαιο "Μιλάτου" αναπτύσσεται σε τμήμα απότομης χαράδρας, σε υψόμετρο 70 μ., βορειοανατολικά της κοινότητας Μιλάτου. Αποτελείται από αίθουσες διαφορετικών επιπέδων και προσανατολισμού, κατά περιοχές με παρουσία λιθωματικού διακόσμου. Οι πραγματοποιηθείσες αυτοψίες από την Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας και την ΚΔ' ΕΠΚΑ αποκάλυψαν ευρήματα Νεολιθικής περιόδου, ενώ η ιστορική σημαντικότητα του πιστοποιείται από το ηρώο στον χώρο της εισόδου, ως μνημείο σφαγής το 1900 από τον Χασάν, όπως αναγράφεται σε επιγραφή στο βράχο.
Το Φεβρουάριο του 1823, περίπου 2000 γυναικόπαιδα από τις γύρω περιοχές, κλείστηκαν στο σπήλαιο της Μιλάτου για να γλυτώσουν από το μαχαίρι του Χασάν Αγά, που λεηλατούσε ανελέητα το Λασίθι. Όμως ένας τούρκος (βενετσιάνικης καταγωγής), ο Ντερές, πρόδωσε το καταφύγιο των Χριστιανών. Η πολιορκία κράτησε 15 μέρες. Αρχικά τους πολιορκούσαν 5000 τούρκοι και στη συνέχεια άλλοι 16.000! Στην πείνα και στη δίψα προστέθηκε και η δυσωδία όσων πέθαιναν...
Αποφάσισαν να παραδοθούν, ελπίζοντας ότι οι τούρκοι θα τους άφηναν να φύγουν χωρίς να τους πειράξουν, όπως τους ορκίζονταν. Οι τούρκοι όμως όχι μόνο δεν τήρησαν την υπόσχεσή τους, αλλά ξεχύθηκαν σε μια απίστευτης βαρβαρότητας σφαγή. (Ο Χασάν Αγάς πλήρωσε πολύ σύντομα τα εγκλήματα που είχε διαπράξει σ' ολόκληρη την Κρήτη: δεν πρόλαβε να χαρεί τη νίκη του και βγαίνοντας καβαλάρης μια μέρα για σεργιάνι, το άλογό του αφηνίασε κι ο αγάς πέφτοντας, σκοτώθηκε επί τόπου).
Κάθε χρόνο, την Κυριακή του Θωμά, οι κάτοικοι της περιοχής ανηφορίζουν 3χλμ έξω από το χωριό, στην πλαγιά μιας απότομης χαράδρας, στο σπήλαιο αυτό, ένα από τα ομορφότερα και μαρτυρικότερα της Κρήτης, για να τιμήσουν τα αθώα θύματα μιας τρομερής σφαγής που έγινε εκεί.
Η επέτειος της σφαγής απότελεί Εθνική Εορτή και στους ήρωες αποδίδονται τιμές όπως ορίζει το σχετικό πρωτόκολλο, ενώ εκτελείται Θεία Λειτουργία και Επιμνημόσυνος Δέησις στο μικρό εκκλησάκιτου Αγίου Θωμά που έχει κατασκευαστεί εντός του σπηλαίου.