Εκκλησία

Στο βάθος της κοιλάδας του ποταμού Σαραντάπηχου είναι χτισμένο το χωριό Μύθοι. Απέχει 22 χλμ. από την Ιεράπετρα, είναι μικρό χωριό, σε καταπράσινο τοπίο, με ωραία πλατεία που την σκιάζουν αιωνόβια πλατάνια. Λέγεται ότι το χωριό πήρε το όνομα του από το φυτό “Μύνθη” κοινώς φλισκούνι που αφθονεί εκεί. Ίσως όμως να ονομάστηκε έτσι από τους πολλούς θρύλους, παραδόσεις - μύθους με κυριότερο του Σαραντάπηχου. Μυθικού γίγαντα με σαράντα πήχες μπόι σαν άλλος Τάλως ή Ακρίτας Διγενής προστάτευε τους κατοίκους από τις επιδρομές. Υπάρχει και το τοπωνύμιο, του Σαραντάπηχου η “πατουσιά” και του “Σαραντάπηχου το μνήμα”.
Στοιχεία αρχαίας κατοίκισης υπάρχουν στην τοποθεσία “Λενικό” οπου φαίνονται ίχνη τειχών. Επίσης σε ανασκαφή βρέθηκε κεφαλή γυναικός της Ρωμαϊκής εποχής. Στις τοποθεσίες Καστέλου χαράκι και ορφανού το σπηλιάρι βρέθηκαν πήλινα δοχεία, λυχνάρια κ.λ.π. Το μέρος που ονομάζεται Σαρακίνα πάνω από τους Μύθους ήταν οχυρό, ορμητήριο των Σαρακηνών Πειρατών. Η νεότερη ιστορία του χωριού είναι πλούσια σε προσφορά στους αγώνες εναντίων των κατακτητών. Ανάδειξε τους οπλαρχηγούς Εμμ. Ξενικάκη, Ιωάννη Χατζάκη, Εμμ. Χρηστάκη και άλλους. Την διάρκεια της κατοχής Μυθιανοί έλαβαν μέρος στα αντάρτικα σώματα της Ενωμένης αντίστασης του Καπετάν Μπαντουβά.
Στην μάχη της Σύμης χάθηκε ένα από τα πιο ηρωικά πρόσωπα ο Απόστολος Βαγιωνάκης που ύψωσε το ανάστημα του πολεμώντας όρθιος ενάντια στα βόλια του εχθρού, για το ιδανικό της αδούλωτης Κρήτης μας. Τη συμμετοχή τους στους αγώνες την πλήρωσαν την κατοχή. Εκτέλεσαν 4 άτομα, και τον Νικόλαο Ιωανν. Χρηστάκη γέρο κατάκοιτο.
Η κοινότητα Μύθων είναι σήμερα τοπικό Διαμέρισμα του Δήμου Ιεραπέτρας, απογράφεται το 1900 με 360 χριστιανούς κατοίκους, το 1951 με 423 και το 2001 με 287 κατοίκους. Βόρεια των Μύθων 6 χλμ. περίπου είναι ο συνοικισμός Καρύδι με την περίφημη Μονή της Παναγίας της Καρυδιανής και παραθεριστικές κατοικίες που σήμερα είναι ερειπωμένες. Στην κοινότητα Μύθων ανήκει και ο ορεινός συνοικισμός “Μινός” που βρίσκεται σ ένα καταφύγιο, μικρό οροπέδιο, κάτω από την κορυφή Αφέντης των Λασιθιώτικων βουνών.
Το χωριό Μύθοι είναι ένα ζωντανό χωριό με πλούσια κοινωνική και πολιτιστική ζωή. Έχει πολιτιστικό σύλλογο, ποδοσφαιρική ομάδα, γήπεδο, και σύγχρονο ελαιοτριβείο. Η πλατεία του χωριού με τους γεροπλατάνους, τις μουριές, την παλιά βρύση, τα παραδοσιακά καφενεία με την ρακή και τα ντόπια εδέσματα, είναι σημείο αναφοράς για τους Μυθιανούς.
Τα αξιοθέατα, τα άγρια φυσικά τοπία βόρεια του χωριού, το περίφημο φαράγγι της Σαρακήνας, μνημείο φυσικού κάλλους, προσελκύουν πολλούς ντόπιους και ξένους επισκέπτες. Το φαράγγι της Σαρακήνας είναι ένα από τα ωραιότερα στην Κρήτη. Οι απότομες, κάθετες πλευρές του προκαλούν δέος, φθάνουν σε ύψος μέχρι 250Μ. Το πλατύτερο του άνοιγμα δεν ξεπερνά τα 15Μ ενώ σε μερικά σημεία στενεύει τόσο που φαίνονται οι πλευρές του ενωμένες. Η πλούσια χλωρίδα και πανίδα, ο δίκταμος, τα άγρια πουλιά που φωλιάζουν εκεί, καθιστούν τη διαδρομή μέσα στο φαράγγι συγκλονιστική. Η ανάδειξη και η προβολή του, αποτελεί στόχο του τοπικού Διαμερίσματος του Δήμου Ιεραπέτρας, αλλά και των κατοίκων του Χωριού, που πορεύονται με αισιοδοξία και προοπτική στο μέλλον για την ανάπτυξη του τόπου τους.

Καπετανοχώρι και κεφαλοχώρι έδρα του τέως Δήμου Μουρνιών μαζί με τα χωριά Γδόχια, Κάτω και Πάνω Σύμη, Μύθους, Μύρτος, Ρίζα τους συνοικισμούς Καρύδι και Μινό. Όμορφο, ιστορικό, γραφικό και παραδοσιακό χωριό, με καφενεία, πλατεία και ηρώο πεσόντων, την παλιά βρύση, στενά δρομάκια που διακλαδίζονται στον κεντρικό δρόμο του χωριού. Πήρε το όνομα του μάλλον από το δένδρο Μουριά αν και δεν αφθονεί στην περιοχή.
Ο σημερινός οικισμός των Μουρνιών ίσως δεν προδίδει την παλιά του αίγλη όμως όλα τα χρόνια των εξεγέρσεων εναντίων των Τούρκων υπήρξε σπουδαίο επαναστατικό και διοικητικό κέντρο της Ανατολικής Επαρχίας Βιάννου όπου υπήγετο μέχρι το 1929. Ο Καπετάν Συγγέλης Χατζηαναγνώστης ή Συμιακός, ο γιός του Εμμ. Χατζάκης και οι απόγονοί του, διεκρίθηκαν σαν εθνικοί αγωνιστές.
Οι Χατζάκηδες με μεγάλη οικονομική επιφάνεια εξόπλιζαν και συντηρούσαν αντάρτικα σώματα και λάβαιναν μέρος στις περισσότερες μάχες της Ανατολικής Κρήτης . Προσωπικοί φίλοι του Εθνάρχη Ελευθέριου Βενιζέλου τον φιλοξενούσαν συχνά στο σπίτι τους στις Μουρνιές που είχε 24 δωμάτια.
Το χωριό κάηκε την Γερμανική κατοχή και πλήρωσε ακριβά το τίμημα των αγώνων του με 17 εκτελεσμένους.
Στο Τοπικό Διαμέρισμα των Μουρνιών του Δήμου Ιεραπέτρας ανήκει διοικητικά ο εγκαταλειμμένος σήμερα οικισμός της Πάνω Σύμης, βορειοδυτικά του χωριού σε υψόμετρο 900Μ, στα σύνορα με τον Νομό Ηρακλείου. Η μεγαλύτερη κώμη, θερινή έδρα του Δήμου Μουρνιών αριθμούσε 527 κατοίκους το 1583. Θέση οχυρή, τοπίο υπέροχο. Άντρο επαναστατών που πυρπολήθηκε επανηλειμμένα από τους Τούρκους και ανατινάχθηκε εκ θεμελίων την κατοχή. Αετοφωλιά, σπίτια γκρεμισμένα, παλιές εκκλησίες, θαυμασμός και χαρμολύπη η περιήγηση στην εγκαταλειμμένη Πάνω Σύμη με τον θρύλο του κρυμμένου θησαυρού.
Το χωριό Μουρνιές, βόρεια του Μύρτους, 25ΚΜ, από την Ιεράπετρα σε υψόμετρο 275μ, είναι χτισμένο αμφιθεατρικά στις νοτιοανατολικές παρυφές των Λασιθιώτικών βουνών, με ωραία θέα στο Λυβικό και στον κάμπο της Ιεράπετρας.
Έχει καλό κλίμα, ήπιο χωρίς ακραία φαινόμενα ιδανικό για μόνιμη κατοίκηση και για παραθερισμό. Ημιορεινό τοπίο χωρίς θερμοκήπια, με ελαιώνες που αρδεύονται επαρκώς από γεωτρήσεις. Το 2001 απογράφεται με 83 κατοίκους.
Την δεκαετία του 60 χτυπήθηκε όπως όλα τα χωριά από την αστυφιλία, την μετανάστευση και την δεκαετία του 70 απέκτησε τις στοιχειώδεις υποδομές.
Όμως σήμερα οι Μουρνιώτες επιστρέφουν, αναπαλαιώνουν τα πατρογονικά τους σπίτια, φροντίζουν τις ελαιοκαλλιέργειες τους και ξαναζωντανεύουν το χωριό τους. Οι διακεκριμένοι απόδημοι του χωριού είναι οι πρεσβευτές της ιστορίας, του πολιτισμού και της παράδοσής του. Τα παλιά αρχοντικά, τα γραφικά εκκλησάκια, τα καφενεία με τους φιλικούς και φιλόξενους κατοίκους και τους σεπισκέπτες, δημιουργούν ένα γραφικό, παραδοσιακό Κρητικό περιβάλλον στις Μουρνιές Ιεραπέτρας.

Αρχοντικό χωριό, χτισμένο σε συνοικισμούς, 22ΚΜ, από την Ιεράπετρα, υψόμετρο 225Μ, δίπλα στον επαρχιακό δρόμο Ιεράπετρας - Βιάννου. Πράσινο κατάφυτο από ελιές τοπίο. Απεριόριστη θέα στο Λυβικό πέλαγος, στους Γδοχιανούς τόπους Κόλεητο, Κακόν όρος, στις παραλίες Βάτο και Καλλικοβρέχτη. 
Μισοεγκαταλειμένο χωριό, με παλιά πετρόχτιστα σπίτια, με λαξευμένες “πορτοστασιές” και οικόσημα με τον Χριστιανικό σταυρό μαρτυρούν την παλιά αίγλη και ιστορία του.
Ο Γδοχιανός συγγραφέας Γιάννης Δημητρομανωλάκης γράφει:
“Τα Γδόχια πήγαν να φυτρώσουν κατάφατσα στην παραλία του Λυβικού πελάγους.
Άλλο που δεν ήθελαν οι πειρατές που σαν διαβολικά φαντάσματα, ξεφύτρωναν μέσα στη νύχτα να σκοτώσουν και να αρπάξουν. Μέσα στο αίμα βουτηγμένη η ιστορία του χωριού γιατί εδέχετο συχνά τις επιδρομές των Μπαρμπαρίνων πειρατών. Από τις καταστροφές πήρε το όνομα Γδόχια. Από τη λέξη “γδύνω”, “πυρπολώ”, “λεηλατώ”.”
Η πορεία στον χρόνο των Γδοχίων έχει να επιδείξει τεκμήρια Αγώνων, θυσιών, ολοκαυτωμάτων. Δεν ήταν μόνο έκθετα στους πειρατές αλλά βρίσκονται στο φυσικό νότιο πέρασμα από τα Βιαννίτικα στα Γεραπετρίτικα. Έτσι οι ορδές των βαρβάρων κατακτητών τα έκαιγαν και τα λεηλατούσαν μαζί μα τα άλλα Συμιανά όπως λέγονται χωριά της Ιεράπετρας.
Οι συνοικίες των Γδοχίων είναι χτισμένες σε απόσταση η μία από την άλλη. Τα κάτω Γδόχια ή Πιτροπιανά από τους Επιτροπάκηδες που κατοικούσαν εκεί, τα Πενκιανά ή Γρυσμπολιανά από τους Γρυσμπολάκηδες, τα Δημητρομανωλιανά από τους Δημητρομανωλάκηδες, τα Δασκαλιανά από τους Δασκαλάκηδες, και τα Παπαδιανά από τους Παπαδάκηδες. Σπουδαίοι λιθοξόοι, πετράδες οι Γδοχιανοί, με πέτρες από τα πετροκοπιά του Κολλέητου έχτισαν τα αρχοντικά όλης της περιοχής, ξακουστοί για την τέχνη τους, και την περίφημη γέφυρα του Μύρτους.
Η θαυματουργή εκκλησία, Παναγία η Ευαγγελίστρια των Γδοχίων, έργο τέχνης, σπουδαίο εκκλησιαστικό μνημείο, έργο επίσης των Γδοχιανών.
Το χωριό Γδόχια έδρα κοινότητας και σήμερα τοπικό Διαμέρισμα του Δήμου Ιεράπετρας παρουσιάζει εξαιρετικό περιηγητικό ενδιαφέρον. Φυσικά τοπία, ωραίες παραλίες, γραφικά εκκλησάκια στους λόφους, ευρύχωρη πλατεία με φοίνικες, παγκάκια και ηρώο των πεσόντων αγωνιστών των εθνικοαπελευθερωτικών πολέμων. Το 1881 απογράφονται 296 κάτοικοι και το 2001 73. Οι μόνιμοι κάτοικοι των Γδοχίων μαζί με μερικές οικογένειες ξένων που αγόρασαν και αναπαλαίωσαν παλιά σπίτια αγωνίζονται για την ανάπτυξη του χωριού που σιγά, σιγά αποκτά τις απαραίτητες υποδομές. Πλούσιο χωριό σε ιστορία και πολιτισμό, με απέραντους ελαιώνες, ωραίο ήπιο κλίμα χειμώνα καλοκαίρι, ελπίζει στο ξαναζωντάνεμα του. Τα παλιά αρχοντικά, μισογκρεμισμένα, πυρπολιμένα από την κατοχή, ορθώνονται σαν γλυπτά. Ένας ζωγραφικός πίνακας με φόντο το καταγάλανο του Λυβικού. Διηγούνται την ακμή, την δόξα, την ιστορία των Γδοχίων και περιμένουν να ξανακατοικηθούν.

ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΜΥΘΩΝ ΙΕΡΑΠΕΤΡΑΣ

Στο άνοιγμα του περάσματος Βιάννου – Πεύκου – Καλαμιού υπήρχε ο Κούλες της Ρίζας. Έχει προσανατολισμό από Βορρά προς Νότο και ήταν εξοπλισμένος με δύο πύργους – προμαχώνες στο νότιο τοίχο του με διαστάσεις 3x4μ.. Το κύριο σώμα του Κούλε είχε ορθογώνιο σχήμα διαστάσεων 14x7μ. περίπου. Τα ερείπιά του σώζονται ακόμη.