Βενζινάδικο

Ελούντα, Ανάληψη στη χερσόνησο της Κολοκύθας
Στην ανατολική πλευρά της σημερινής διώρυγας, στη χερσόνησο της Κολοκύθας, σώζεται ναός της Βενετοκρατίας αφιερωμένος στην Ανάληψη. Το μνημείο βρίσκεται δίπλα στη θάλασσα, εντός περιτοιχισμένου περιβόλου, μέσα στον οποίο εντοπίζονται τα ίχνη των θεμελίων κάποιων κτισμάτων, καθώς και άνοιγμα το οποίο μπορεί να ανήκει σε ένα πηγάδι ή μία δεξαμενή.
Ο ιδιαίτερα επιμήκης ναός έχει προφανώς πολλές οικοδομικές φάσεις, κατά τις οποίες έχουν προστεθεί ή επισκευαστεί διάφορα τμήματα. Οι ημικυκλικοί θόλοι που καλύπτουν το μνημείο διαμορφώνουν εξωτερικά δύο διαφορετικά επίπεδα στέγασης. Ο αρχικός πυρήνας του μνημείου δεν είναι δυνατό να διαγνωστεί εξαιτίας των επιχρισμάτων. Η είσοδος στο ναό γίνεται από τη νότια όψη του και το θύρωμα φέρει ημικυκλικό ανακουφιστικό τόξο. Το δίλοβο αγιοθύριδο στην κόγχη του ιερού είναι κατασκευασμένο από μονολιθική πλάκα, ενώ ψηλά στο δυτικό τοίχο ανοίγεται μικρός στρογγυλός φεγγίτης.
Τα έτη 1607, 1618, 1625 και 1651 ο ναός στον ισθμό της Ελούντας αποτυπώνεται σε βενετσιάνικους χάρτες και σχέδια.

Η Ολούς υπήρξε μια από τις σημαντικότερες εκατό πόλεις της αρχαίας Κρήτης, με πληθυσμό άνω των 30.000 ψυχών. Το διοικητικό σύστημα της Ολούντος ήταν η ευνομία, ένα είδος δημοκρατίας. Στην Ολούντα λατρευόταν ο Ταλλαίος Δίας, ο Απόλλωνας και η Βριτόμαρτις με ναό αφιερωμένο σ΄ αυτήν. Είχε δικά της νομίσματα. Ο Σβορώνος αναφέρει 11 διαφορετικούς τύπους. Στα περισσότερα παριστάνεται στη μία πλευρά η Άρτεμις Βριτόμαρτις, και από την άλλη ο Ζευς αετοφόρος, ή δελφίνι ή άστρο. Η ακμή της Ολούντας συνεχίστηκε και κατά την πρώτη Βυζαντινή περίοδο. Το μαρτυρούν η Βασιλική του Πόρου με το θαυμάσιο μωσαϊκό, επισκέψιμο σήμερα και η Βασιλική της Κολοκύθας με τα εξαίσια λευκά μάρμαρα.

3. Ένα από τα αρχαιότερα και ωραιότερα βυζαντινά μνημεία της περιοχής του Μιραμπέλλου, η παλαιοχριστιανική βασιλική που ανασκάφτηκε στα 1937 και 1960 αντίστοιχα. Πρόκειται για ερείπια βέβαια (φαίνονται μόνο τα θεμέλια) ενός μεγάλου ναού σε ρυθμό τρίκλιτης βασιλικής, του οποίου διακρίνεται το σχήμα και σώζεται μόνο ένα μέρος από το θαυμάσιο ψηφιδωτό δάπεδο με διάφορες επιγραφές δωρητών και απαράμιλλου κάλλους γεωμετρικά σχήματα, που θα τα ζήλευε σήμερα κι ο καλύτερος καλλιτέχνης.

Ελούντα, Άγιος Νικόλαος στην Κατεβατή
Ο Άγιος Νικόλαος, που εορτάζει στις 6 Δεκεμβρίου, βρίσκεται στο νότιο άκρο του σύγχρονου οικιστικού συνόλου της Ελούντας, στο Σχίσμα. Η θέση την εποχή της Βενετοκρατίας ονομαζόταν Κατεβατή, εξαιτίας της ομώνυμης πηγής νερού, και ανήκε στην παρτινέντζια της Φουρνής.
Ο ναός είναι σχετικά μεγάλων διαστάσεων, μονόχωρος καμαροσκέπαστος, με βορινό παράθυρο και είσοδο, η οποία φέρει απλό ημικυκλικό ανακουφιστικό τόξο. Στη βόρεια πλευρά του έχει προστεθεί μεγάλο προστώο, ενώ πρόσφατα έχει στρωθεί με πλάκες όλος ο περιβάλλων χώρος.
Για τον Άγιο Νικόλαο στην Κατεβατή γίνεται μνεία σε έγγραφο του 1613, όταν ο ναός ανήκει στην οικογένεια Πεδιώτη της Φουρνής. Επίσης, δηλώνεται στην απογραφή των εκκλησιών και των μονών του 1635 από το φεουδάρχη Μάρκο Παπαδόπουλο, η οικογένεια του οποίου είχε περιουσία στην Ελούντα και άλλες περιοχές της περιφέρειας της Φουρνής.