Άγιος Φανούριος

Ο οικισμός της Ετιάς παρουσίασε μεγάλη ακμή της τους τελευταίους αιώνες της βενετοκρατίας (τέλη 15ου-17ου αιώνα). Στην απογραφή του Barrozi (1577), αναφέρεται Etea, όπως και στην απογραφή του Καστροφύλακα (1583) Etea, με 564 κατοίκους. Μετά την Τουρκική κατάκτηση (1645) στα βενετικά σπίτια κατοίκησαν τούρκικες οικογένειες. Στην απογραφή Σταυράκη (1881): 94 μωαμεθανοί και 18 χριστιανοί κάτοικοι. Τα κτίρια που έχουν απομείνει στον οικισμό είναι τα μικρότερα και απλούστερα, μια που τα μεγαλύτερα, που βρισκόταν κοντά στην έπαυλη, κατεδαφίστηκαν μετά το 1899, οπότε η Ετιά ερημώθηκε. Η κατοικία των βενετών ευγενών De Mezzo, φεουδαρχών της περιοχής, δεσπόζει στον οικισμό και αποτελεί ένα από τα μεγαλοπρεπέστερα και σπουδαιότερα δείγματα της κοσμικής αρχιτεκτονικής στην Κρήτη. Αξιοσημείωτοι είναι οι ναοί του οικισμού όπως η Αγία Αικατερίνη, με αναγεννησιακή μορφολογία και εκλεπτυσμένη ανάγλυφη διακόσμηση, ο μονόκλιτος ναός του Αγίου Ιωάννη, ο ερειπωμένος βυζαντινός ναός του Αγίου Κωνσταντίνου, με ίχνη τοιχογραφιών στο εσωτερικό των τοίχων του και το μονόκλιτο ερειπωμένο ναΐδριο του Αγίου Αθανασίου, 30 μ. πίσω από το την Έπαυλη, στη θέση Μοναστηράκι. Ο ερειπωμένος ναός της Παναγίας, περιόδου βενετοκρατίας, στο μέσον του οικισμού, με μέγεθος και επιμελημένη κατασκευή που μαρτυρούν ότι ήταν από τους κεντρικότερους ναούς του οικισμού.

Η Ενετική έπαυλη στην Ετιά θεωρείται ένα από τα πιο αντιπροσωπευτικά δείγματα της Ενετικής αρχιτεκτονικής στην Κρήτη. Το τριώροφο κτίσμα κτίστηκε πιθανότατα στο τέλος του 15ου αι. ανήκε στην οικογένεια των Ενετών De Mezzo και σήμερα είναι γνωστή σαν «Σεράγιο-Σεράϊ». Στην εποχή της τουρκοκρατίας Τούρκοι πρόκριτοι εγκαταστάθηκαν στην έπαυλη μεταξύ των οποίων και ο περίφημος Μεμέτακας, γνωστός για τις θηριωδίες του κατά των χριστιανών. Στα 1828 και κατά τη διάρκεια μιας εξέγερσης των χριστιανών εναντίον των Τούρκων καταστράφηκε ο τρίτος όροφος και αργότερα ο δεύτερος. Σήμερα διατηρείται μόνο το ισόγειο σε αρκετά καλή κατάσταση. Στις μέρες μας, η αρχαιολογική υπηρεσία κήρυξε το κτίσμα διατηρητέο μνημείο και άρχισε εργασίες αναστήλωσης. Το οικοδόμημα περιβάλλονταν από αυλή με μεγαλόπρεπη είσοδο, που σήμερα είναι κατεστραμμένη. Στην είσοδο δεξιά ήταν κτισμένη βρύση της οποίας το νερό χυνόταν σε γούρνες στην εξωτερική πλευρά του δρόμου. Στην εσωτερική πλευρά της βρύσης υπάρχει εντοιχισμένη επιγραφή με επίγραμμα όπου αναφέρεται η ημερομηνία που κτίστηκε (1701) και το όνομα του Επισκόπου Ιεράς Μελετίου Τριβιζά. Πάνω από την επιβλητική είσοδο του κυρίως μεγάρου υπάρχει το οικόσημο των Dei Mezzo. Ο προθάλαμος είναι καμαροσκέπαστος, με λιθόστρωτο δάπεδο. Απέναντι από την είσοδο λίγο δεξιά είναι η σκάλα που οδηγούσε στο δεύτερο όροφο. Στο υπέρθυρο της εισόδου προς τους ορόφους υπάρχει μέσα σε ανάγλυφη κυκλική ταινία η παρακάτω επιγραφή: "INTRA VOSTRA SIGNIORIA SENZA RISPETTO" δηλαδή: ας μπει μέσα η αφεντιά σας χωρίς να ντρέπεται. Ο δεύτερος όροφος έχει αναστηλωθεί μόνο εξωτερικά.

Ιερός Ναός Αγίας Αικατερίνης και Γενέσιο της Θεοτόκου (Αρμένοι)
 
Ο ναός της Αγίας Αικατερίνης βρίσκεται στο εγκαταλελειμμένο χωριό της Ετιάς, πολύ κοντά στην εντυπωσιακή ενετική έπαυλη Dei Mezzo.

Είναι δίκλιτος, αφιερωμένος στην Αγία Αικατερίνη και στην Παναγία. Στο αρχικό κλίτος έφερε τοιχογραφίες. Στην αρχιτεκτονική και στα εκλεπτυσμένα διακοσμητικά στοιχεία του ναού βλέπουμε αναγεννησιακές επιρροές, ενώ ιδιαίτερα εντυπωσιακό είναι το ανάγλυφο κωδωνοστάσιο. Το πιθανότερο είναι ότι ο ναός λειτούργησε και με τα δύο δόγματα, καθολικό και ορθόδοξο.

Η επιγραφή αναγράφει:

1701 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΩ 6

ΟΙΚΟΔΟΜΗΘΕΙ Η ΠΗΓΗ ΤΑΥΤΗ ΥΠΟ ΕΞΟΔΟΥ ΚΑΙ ΜΟΧΘΟΥ ΤΟΥ ΘΕΟΦΙΛΕΣΤΑΤΟΥ ΕΠΙΣΚΟΠΟΥ ΚΥ ΜΕΛΕΤΙΟΥ ΙΕΡΑΣ ΤΟ ΕΠΙΚΛΕΙΝ ΤΡΙΒΙΖΑΣ ΠΟΤΕ ΘΕΟΔΟΡΟΥ