Λύτος

Η αρχαία πόλη Λύκτος ή Λύττος, έχει εντοπιστεί μεταξύ των σημερινών οικισμών Ξιδά και Ασκών του δήμου Καστελλίου. Το πλήθος των αναφορών στην πόλη από πολλούς αρχαίους συγγραφείς (Όμηρος, Ησίοδος, Πλούταρχος, Στράβων, Πολύβιος κ.α.) υποδηλώνουν τη μεγάλη της ισχύ, αλλά και την πανάρχαια κατοίκησή
της. Όπως διαπιστώνεται από μαρτυρία του ιστορικού Πολύβιου, η Λύκτος ήταν η αρχαιότερη αποικία των
Λακεδαιμονίων στην Κρήτη.

Είχε εκτεταμένη ζώνη επιρροής και δικό της νόμισμα με έμβλημα τον αετό και κεφαλή αγριογούρουνου. Η πόλη, ύστερα από πόλεμο, κυριεύτηκε από τους Κνώσιους το 346 π.Χ. Κατά τη ρωμαϊκή περίοδο, η πόλη γνώρισε νέα ακμή, όπως μαρτυρούν τα αρχιτεκτονικά λείψανα, οι πολυάριθμες επιγραφές και τα αγάλματα. Για την υδροδότηση της πόλης είχε κατασκευαστεί, αυτή την εποχή, υδραγωγείο που μετέφερε νερό από την πηγή Κουρνιά κοντά στο Κράσι. 
Τα ίχνη του ρωμαϊκού υδραγωγείου είναι και σήμερα ορατά στον αγροτικό δρόμο προς την Κασταμονίτσα. Η Λύκτος διέθετε επίσης θέατρο, λαξευμένο στο βράχο. Σημαντικότατο, τέλος, εύρημα είναι αίθουσα διαστάσεων 13,90 x 11,40 μ., με μαρμάρινο δάπεδο και τέσσερις σειρές λίθινων εδράνων κατά μήκος των μακρών της πλευρών. Η αίθουσα ανεγέρθηκε, στις αρχές του 2ου αι. μ.Χ. και ταυτίζεται με το βουλευτήριο της ρωμαϊκής πόλης. Η Λύκτος φαίνεται ότι συνέχισε να αποτελεί οικιστικό κέντρο μέχρι και τον 7ο αι. μ.Χ., όπως υποδεικνύει η αποκάλυψη υστερορωμαϊκών καταστημάτων.

 Στις βόρειες υπώρειες του όρους Δίκτη, στο πέρασμα από την Πεδιάδα στο Λασίθι, 1 χλμ. βορειοανατολικά του σημερινού χωριού Λύττος, σε ύψωμα 656 μ., βρίσκονται τα ερείπια μιας από τις ισχυρότερες και πιθανόν η αρχαιότερη πόλη της Κρήτης. Πρόκειται για την αρχαία Λύττο ή Λύκτο, την οποία αναφέρουν πολλοί Έλληνες συγγραφείς, μεταξύ των οποίων και ο Όμηρος.

Ναός Αγίου Γεωργίου Σφακιώτη στο Διαβαϊδέ
Λίγο έξω από το Διαβαϊδέ, 1,5χλμ. νοτιοανατολικά του Καστελλίου, στην πλαγιά ενός κατάφυτου λόφου, βρίσκεται ο μονόχωρο καμαροσκέπαστος ναός του Αγίου Γεωργίου Σφακιώτη. Η εκκλησία έχει οικοδομηθεί πάνω σε πηγάδι το στόμια του οποίου είναι έξω από το ιερό.

Στο εσωτερικό του, ο τοιχογραφικός του διάκοσμος χρονολογείται στα τέλη 13ου αρχές 14ου αιώνα, χαρακτηρίζεται από λαϊκότροπη τεχνοτροπία και αποδίδεται σε επαρχιώτη ζωγράφο. Το εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού ακολουθεί σε γενικές γραμμές τους καθιερωμένους τύπους. Έτσι η Παναγία καταλαμβάνει το τεταρτοσφαίριο της αψίδας του ιερού, ενώ στην κόγχη του εικονίζονται οι συλλειτουργούντες ιεράρχες. Στα ανώτερα τμήματα της καμάρας, παριστάνονται σκηνές του Δωδεκαόρτου, ενώ σε χαμηλότερο επίπεδο δώδεκα σκηνές από το βίο του Αγίου Γεωργίου. Η ζώνη των Αγίων, αναπτύσσεται στους μακρείς τοίχους του ναού, όπου οι τελευταίοι παρατάσσονται ολόσωμοι και μετωπικοί. Ανάμεσά τους, στο νότιο τοίχο παρατηρείται μια σπάνια απεικόνιση των Αγίων Γεώργιου «Σφακιώτη» και Δημητρίου, έφιππων σε θαλάσσιο τοπίο και περιβαλλόμενων από πλάσματα της θάλασσας. Στην ίδια θέση στον απέναντι τοίχο διακρίνεται η σκηνή της Δέησης.

Άγιος Γεώργιος στην αρχαία Λύττο
Βορειοανατολικά του οικισμού Λύττος, στο ψηλότερο σημείο του λόφου, όπου απλώνεται η αρχαία ομώνυμη πόλη, βρίσκεται, ένας μικρός μεταβυζαντινός μικρός τρίκλητος ναός αφιερωμένος στον Άγιο Γεώργιο. Αν και δεν είναι επιβεβαιωμένο το πότε ακριβώς οικοδομήθηκε, έχει υπολογιστεί, ότι κατά το 14ο αιώνα ανασκευάστηκε ο θόλος του, ενώ οι τοίχοι του διακοσμήθηκαν με νέες τοιχογραφίες, πάνω από τις παλαιότερες. Όπως εικάζεται η ανέγερση της εκκλησίας, ίσως να μην απέχει πολύ από αυτήν την εποχή. Πιθανόν ακόμα, να χτίστηκε στη θέση μιας παλαιοχριστιανικής βασιλικής, πράγμα που συμπεραίνεται από εντοιχισμένα ανάγλυφα της ίδιας περιόδου, που παρατηρούνται στους τοίχους του κτιρίου.

Στο εσωτερικό του ναού, τα κλίτη επικοινωνούν με δύο τόξα μεταξύ τους, τα οποία στηρίζονται σε αρχαίους κίονες. Ο τοιχογραφικός τους διάκοσμος, σώζεται σε δύο στρώματα και περιλαμβάνει σκηνές από το Χριστολογικό κύκλο, καθώς και από το βίο του πατρώνα του ναού, όπως επίσης και μεμονωμένους Αγίους.

Ναός Τιμίου Σταυρού στην αρχαία Λύττο
Ο μεγάλος, μονόχωρος, καμαροσκέπαστος ναός του Τιμίου Σταυρού, είναι χτισμένος πάνω στα ερείπια της αρχαίας Λύττου, τον οποίο συναντάει κανείς στο πρώτο ύψωμα του αρχαιολογικού χώρου.

Πιθανότατα, έχει οικοδομηθεί πάνω σε ερείπια παλαιοχριστιανικής βασιλικής, πράγμα που μαρτυρούν εντοιχισμένα παλαιότερα αρχιτεκτονικά λείψανα, που παρατηρούνται στην τοιχοποιία του. Μάλιστα, το 1953 οι αρχαιολογικές έρευνες του Ν. Πλάτωνα στη θέση αυτή, επιβεβαίωσαν την ύπαρξη ψηφιδωτού δαπέδου, το οποίο ανήκει στον αρχαιότερο ναό.

Ναός Αγίου Γεωργίου στη Λύττο (Ξιδάς)
Σε μικρή απόσταση δυτικά από το σύγχρονο οικισμό της Λύττου, στη θέση Τζενεράληδο, βρίσκεται ο μονόχωρος καμαρασκέπαστος ναός του Αγίου Γεωργίου, ο οποίος σώζει πλούσιο τοιχογραφικό διάκοσμο.

Το εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού σώζεται ακέραιο και περιλαμβάνει σκηνές του Ευαγγελικού κύκλου, απεικονίσεις αγίων καθώς και δώδεκα σκηνές από το βίο του Αγίου Γεωργίου. Οι τοιχογραφίες χρονολογούνται, βάση Κτητορικής επιγραφής, που εντοπίζεται στο δυτικό τοίχο, το 1321. Η τεχνοτροπία τους, φαίνεται ότι έχει επηρεαστεί έντονα από την Παλαιολόγια τέχνη, η οποία χαρακτηρίζεται για την πλαστική απόδοση των μορφών και τη ζωηρή κίνησή τους .

Εξωτερικά, στη δυτική πρόσοψη της εκκλησίας, η εξώθυρα πλαισιώνεται με επιμελημένο θύρωμα, πάνω από το οποίο διακρίνονται εντοιχισμένα εφυαλωμένα πινάκια, τοποθετημένα με σταυρωτή διάταξη.

Ναός Αγίου Νικολάου στη Λύττο (Ξιδάς)
Ανάμεσα στη Λύττο και την Κασταμονίτσα, πάνω στο δρόμο που ενώνει τους δύο οικισμούς, βρίσκεται ο ναός του Αγίου Νικολάου. Πρόκειται για ένα μικρό μονόχωρο καμαροσκέπαστο ναό, το εσωτερικό του οποίου είναι κατάγραφο.

Ο τοιχογραφικός του διάκοσμος χρονολογείται το 14ο αιώνα και αποτελεί έργο λαϊκότροπου ζωγράφου. Οι μορφές των πολυπρόσωπων σκηνών, αποδίδονται με μεγάλα μάτια και χαρακτηρίζονται από έντονη εκφραστικότητα και ζωηρή κίνηση. Κάτι τέτοιο, μπορεί να παρατηρήσει κανείς στις σκηνές του Δωδεκαόρτου, που αναπτύσονται στην καμάρα, κάποιες από τις οποίες μάλιστα, ξεχωρίζουν για το ρεαλισμό τους, όπως η σκηνή της Βρεφοκτονίας πάνω από το νότιο τοίχο. Επίσης, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει και η παράσταση της φιλοξενίας του Αβραάμ που καταλαμβάνει το μέτωπο του ιερού, ενώ δυτικότερα ο Άγιος Ζωσιμάς απεικονίζεται μονήρης, κρατώντας το Άγιο Ποτήριο. Αξιοπρόσεκτα ακόμα είναι, τα σπάνια γραπτά οικόσημα του φεουδάρχη της περιοχής, που απαντούν, στο ανακουφιστικό τόξο της εισόδου, όπου διακρίνεται η κεφαλή του Αγίου Νικολάου, καθώς και στο νότιο τοίχο δίπλα στο Μιχαήλ Αρχάγγελο.