Αφέντης Χρίστος

Ανατολικά του οικισμού της Παναγίας, στην κατάφυτη θέση «Μούλεφε», όπου κυριαρχούν ψηλοί ευκάλυπτοι και λεύκες σώζονται μέχρι σήμερα τα ερείπια από το ονομαστό χάνι του «Μουλά αφέντη». Κατά την οθωμανική περίοδο, εδώ έβρισκαν κατάλυμα για να διανυκτερεύσουν οι ταξιδιώτες από Βιάννο προς την πόλη του Ηρακλείου ή αντίστροφα. Σήμερα η όμορφη αυτή τοποθεσία χρησιμοποιείται κυρίως από τους πεζοπόρους, σαν σταθμός για σύντομη ξεκούραση πριν την ανάβαση στα Λασιθιώτικα όρη.
 

Στο κέντρο του οικισμού της Παναγιάς εντοπίζεται μία αξιόλογη βενετσιάνικη κρήνη από πωρόλιθο. Ίσως, αποτελούσε από την αρχή μέρος ενός σχεδίου πόλης που περιλάμβανε αποθήκες και άλλες βενετσιάνικες εγκαταστάσεις, οι οποίες σώζονται μέχρι σήμερα στο χωριό. Φαίνεται μάλιστα, ότι για τους Ενετούς τότε άρχοντες ο οικισμός της Παναγίας ήταν ένα κομβικό σημείο, πιθανότατα λόγω της σημαντικής σιτοπαραγωγής της ευρύτερης περιφέρειας.
 

Πρόκειται για ένα παλιό ελαιουργείο που βρίσκεται στον οικισμό της Παναγίας και έχει μετατραπεί σήμερα σε επισκέψιμο μουσείο. Στους εκθεσιακούς του χώρους, διατηρούνται ο μηχανισμός άλεσης με τέσσερις κάθετες μυλόπετρες, καθώς και το μεγάλο μεταλλικό, χειροκίνητο πιεστήριο με ένα κοχλία. Εκτίθενται ακόμη, σκεύη και εργαλεία, απαραίτητα για τον εξοπλισμό του παραδοσιακού ελαιοτριβείου. Η Φάμπρικα έχει αγοραστεί από τον Πολιτιστικό Σύλλογο Παναγιάς, το διοικητικό συμβούλιο του οποίου, ενέργησε ώστε να αναπαλαιωθεί με πρόγραμμα των ΟΠΑΑΧ. Η είσοδος στο χώρο είναι ελεύθερη.
 

Αρχαιολογικός χώρος Προφήτη Ηλία
Σημαντικότατης αξίας αρχαιολογικά ευρήματα φέρνει στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη στο λόφο του Προφήτη Ηλία Αρκαλοχωρίου.

Εκατό και πλέον χρόνια μετά την πρώτη ανασκαφή που έγινε στο Μινωικό σπήλαιο του Προφήτη Ηλία που βρέθηκαν οι περίφημοι χρυσοί και χάλκινοι διπλοί πελέκεις και ξίφη αλλά και το περισσότερο μεταλλικό αρχαιολογικό υλικό της Μινωϊκής Περιόδου, γίνεται προσπάθεια για την ανάδειξη του αρχαιολογικού χώρου του ευρύτερου λόφου του Προφήτη Ηλία και ειδικότερα της ανατολικής και νότιας πλευράς.

Από την προσπάθεια αυτή προκύπτει ότι ο λόφος κατοικήθηκε όλες τις εποχές από την Μινωική εποχή μέχρι σχεδόν και την Τουρκοκρατία.

Το πιο εντυπωσιακό απ’ όλα είναι το υπόβαθρο της ανασκαφής και η μορφολογία του. Πρόκειται για έναν τεράστιο ενιαίο ασβεστολιθικό βράχο που αποτελεί το γεωλογικό υπόβαθρο του λόφου του Προφήτη Ηλία. Πάνω λοιπόν σ’ αυτό το βράχο υπάρχουν δεκάδες λαξευμένα δάπεδα και τείχη τα οποία με την ολοκλήρωση της ανασκαφής μπορεί να είναι και εκατοντάδες. Αυτά είναι τοποθετημένα κλιμακωτά από την ανατολή προς τη Δύση.

Πάνω στα δάπεδα αυτά υπάρχουν επίσης λαξευμένες βάσεις κιόνων, βάσεις για τοποθέτηση πιθαριών κωνικού σχήματος, τρύπες (πιθανώς γουδιά) μέσα στην πέτρα. Σε άλλα σημεία πάντα σκαλισμένα στην πέτρα, θρανία ή λεκάνες ή βαθουλώματα άγνωστης σημασίας. Ανάμεσα στα παραπάνω δάπεδα, που πιθανώς αποτελούν βάσεις κατοικιών ή εργαστηρίων υπάρχουν επίσης λαξευμένα στην πέτρα αναβαθμίδες, σκάλες ή διάδρομοι. Επιπλέον σε ορισμένα σημεία υπάρχουν αριστοτεχνικά ενσωματωμένοι στο βράχο αγωγοί αποχέτευσης των ομβρίων. Η αποστολή και η λειτουργικότητα των αγωγών αυτών έγινε εμφανής με τις πρώτες φετινές βροχές, μετά την αποκάλυψή τους με την ανασκαφή.

Κατά την διάρκεια της ανασκαφής βρέθηκαν πάρα πολλά και σημαντικά ευρήματα όπως νομίσματα από την αρχαϊκή εποχή έως τους νεότερους χρόνους, πήλινα όλων των εποχών, εργαλεία διάφορα και άλλα ευρήματα τα οποία την κατάλληλη στιγμή θα παρουσιάσει η αρχαιολογική υπηρεσία.

Η «Περατόστρατα» είναι μία από τις αρχαιότερες οδούς της Κρήτης, η οποία ένωνε την περιοχή της ανατολικής Μεσσαράς με την επαρχία Βιάννου. Ξεκινάει από την περιοχή του Γαλατά και του Αρκαλοχωρίου, διασχίζει τον οικισμό Ρουσοχωρίων, περνά κάτω από το χωριό Νιπηδητός και το μεσόφρυδο του βουνού, συνεχίζει στο λεκανοπέδιο της Εμπάρου κι από κει οδηγεί είτε στο ιερό Σπήλαιο του Ψυχρού, στο οροπέδιο του Λασιθίου, είτε στα ιερά της Σύμης, της Μύρτου και της Ιεράπετρας.

Το μινωικό αυτό μονοπάτι, χρησιμοποιείται σήμερα κυρίως από τουριστικά καραβάνια αυτοκινήτων, καθώς προσφέρει μια εντυπωσιακή ανάβαση στα Λασηθιώτικα όρη, μέσα στην άγρια αλλά πανέμορφη, παρθένα φύση.