Κάτω Ζάκρος

 

Το ανάκτορο της Ζάκρου είναι το τέταρτο σε μέγεθοςτης Μινωικής Κρήτης. Βρισκόταν σε σημαντικό στρατηγικό σημείο, σε ασφαλισμένο κολπίσκο, και ήταν κέντρο εμπορικών ανταλλαγών με τις χώρες της Ανατολής, όπως φαίνεται από τα ευρήματα (χαυλιόδοντες ελέφαντα, φαγεντιανή, χαλκός κλπ). 

 

Το ανάκτορο αποτέλεσε το κέντρο διοίκησης, θρησκείας και εμπορίου. Το περιστοίχιζε η πόλη. Στο χώρο δεν έγινε νέα οικοδόμηση, εκτός από κάποιες καλλιέργειες. Στο "Φαράγγι των Νεκρών", όπως λέγεται το Φαράγγι που φθάνει από την Πάνω Ζάκρο στην Κάτω, αποκαλύφθηκαν ταφές σε σπήλαια στις πλαγιές του. Τα ευρήματα της Ζάκρου εκτίθενται στο Μουσείο Ηρακλείου ενώ μερικά υπάρχουν στο Μουσείο Σητείας και Αγίου Νικολάου. 

 

Το ανάκτορο της Ζάκρου έχει δύο κύριες οικοδομικές φάσεις: το παλαιότερο κτίσθηκε το 1900 π.Χ. περίπου, ενώ το νεώτερο γύρω στο 1600 π.Χ. και καταστράφηκε όπως και τα άλλα κέντρα της Μινωικής Κρήτης, στα 1450 π.Χ.

 

Η πρώτη ανασκαφική έρευνα στην Κάτω Ζάκρο έγινε από τον Βρετανό D. Hogarth, το 1901. Τότε, ήρθαν στο φως αποσπασματικά λείψανα μιας μινωικής εγκατάστασης με τα χαρακτηριστικά ανθηρού οικισμού. Το σημαντικότερο ίσως από τα ευρήματα του Hogarth ήταν ένα σύνολο τριακοσίων περίπου σφραγισμάτων σε πηλό, που μαρτυρούσε την ύπαρξη κάποιου γραφειοκρατικού συστήματος ελέγχου της αλληλογραφίας ή ενός αριθμού εμπορικών συναλλαγών. Μερικά από τα σφραγίσματα αυτά, φανερά, είχαν γίνει από κνωσιακά σφραγιστικά δακτυλίδια, γεγονός που επιβεβαίωνε τη στενή σχέση Κνωσού και Ζάκρου, τουλάχιστον κατά το 15ο αιώνα π. Χ. Το 1962, ο τότε Έφορος Αρχαιοτήτων Κρήτης Ν. Πλάτων, ξεκίνησε νέα ανασκαφική διερεύνηση στην κοιλάδα της Κάτω Ζάκρου. Ο Έλληνας αρχαιολόγος είχε την πεποίθηση ότι η θέση "έκρυβε" κάτι σημαντικότερο από ένα "λιμενικό οικισμό", αφού έμοιαζε να αποτελεί το κέντρο μιας πολιτισμικής ενότητας, την ακτινοβολία της οποίας ανεγνώριζε, κυρίως, στα προϊόντα της κεραμικής από την ευρύτερη περιοχή. Τα αποτελέσματα της έρευνας ήταν πραγματικά εντυπωσιακά. Η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στο φως ένα μινωικό ανάκτορο -το μόνο που είχε παραμείνει ασύλητο από την Αρχαιότητα ως τις μέρες μας- και, γύρω από αυτό, έναν πυκνοδομημένο οικισμό, απλωμένο κυρίως στις πλαγιές των δύο λόφων που δεσπόζουν της μικρής κοιλάδας. Σημαντικά ευρήματα ήρθαν στο φως και κατά τη διερεύνηση μινωικών τάφων, οι οποίοι κατά ένα μεγάλο μέρος τους "φιλοξενήθηκαν" μέσα σε φυσικά σπήλαια, στο φαράγγι της Ζάκρου -που μετά από αυτό μετονομάσθηκε σε "Φαράγγι των Νεκρών"- αλλά και σε άλλες θέσεις, όπως το "Μαύρο Αυλάκι", νοτιοανατολικά του κόλπου και τη "Σπηλιάρα", στη βόρεια πλαγιά της κοιλάδας. Το ανάκτορο της Ζάκρου -στη μορφή που βλέπουμε σήμερα- οικοδομήθηκε κατά τον 16ο αιώνα π. Χ. Είναι πιθανό ότι αντικατέστησε ένα προγενέστερο δημόσιο κτήριο λείψανα του οποίου σώθηκαν κάτω από την Ανατολική Πτέρυγά του. Μόνο στο σημείο αυτό έγινε δυνατή η έρευνα σε βαθύτερα αρχαιολογικά στρώματα, αφού εδώ η αγροκαλλιέργεια κατά τον 20ο αιώνα -και πριν την έναρξη της ανασκαφής- είχε ολοσχερώς εξαφανίσει το αντίστοιχο τμήμα του τελευταίου ανακτόρου. Ως προς τη γενική αρχιτεκτονική του διάρθρωση, το ανάκτορο της Ζάκρου παρουσιάζει αρκετές αναλογίες με το κατά πολύ μεγαλύτερό του ανάκτορο της Κνωσού. Και στη Ζάκρο, όπως και στην Κνωσό, η Δυτική Πτέρυγα (το τμήμα του οικοδομήματος δυτικά της ορθογώνιας Κεντρικής Αυλής) στέγασε τα διαμερίσματα του ιερού: το κυρίως ιερό, σε άμεση γειτνίαση με έναν τύπο τελετουργικού δωματίου που ο Α. Evans ονόμασε "Δεξαμενή Καθαρμών" ("Lustral Basin"), τα θησαυροφυλάκια των τελετουργικών σκευών και τις μεγαλόπρεπες αίθουσες των τελετουργιών και συμποσίων, που στην περίπτωση της Ζάκρου διευθετήθηκαν στο ισόγειο. Η ένταξη των κύριων χώρων αποθήκευσης αγροτικών προϊόντων, του ανακτορικού αρχειοφυλακείου, αλλά και ορισμένων χώρων επεξεργασίας πολύτιμων υλικών, στο συγκρότημα της Δυτικής Πτέρυγας ενισχύει την άποψη ότι η οικονομική διαχείριση του μινωικού κράτους ήταν στα χέρια ενός πανίσχυρου Ιερατείου. Η Ανατολική Πτέρυγα, όπως και στην Κνωσό, φαίνεται ότι φιλοξένησε, κυρίως, τα "διαμερίσματα διαμονής". Οι δύο άλλες πτέρυγες φαίνεται ότι ήταν δευτερεύουσας σημασίας. Η Νότια, πιθανότατα, στέγασε κάποια από τα ανακτορικά εργαστήρια, αφού σε μερικά από τα διαμερίσματά της βρέθηκαν πολύτιμα, ανεπεξέργαστα και μισοεπεξεργασμένα, υλικά (όπως φλεβωτά μάρμαρα, ορεία κρύσταλλος, ελεφαντόδοντο και φαγεντιανή). Στη Βόρεια Πτέρυγα είχε ενταχθεί αρχιτεκτονικά μία ακόμα "Δεξαμενή Καθαρμών", που η λειτουργία της, πιθανότατα, συνδεόταν με την είσοδο των επισκεπτών στο ανάκτορο από την παρακείμενη βαθμιδωτή κεντρική του είσοδο. Η τελευταία αποτελούσε την απόληξη μιας κεντρικής οδικής αρτηρίας ("Οδού Λιμένος"), που φανερά "ερχόταν" από το μινωικό λιμάνι. Οι στενές σχέσεις και αναλογίες Ζάκρου και Κνωσού υποβάλλουν την πιθανότητα η δεύτερη να αποτέλεσε τη μητρόπολη της πρώτης, τουλάχιστον κατά τη νεοανακτορική περίοδο. Τα περισσότερα από τα κτήρια που αποτελούν το μινωικό οικισμό φαίνεται να είναι σύγχρονα με το τελευταίο ανάκτορο. Πολλά από αυτά έχουν δανεισθεί ανακτορικά αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά, όπως το πολύθυρο, το φωταγωγό και τους πρόστυλους χώρους. Σχεδόν όλα ήταν διώροφα, με ένα ή δύο κλιμακοστάσια να συνδέουν τα διαμερίσματα των δύο ορόφων. Η μελέτη της κεραμικής έδειξε ότι το ανάκτορο και ο οικισμός της Ζάκρου καταστράφηκαν ολοσχερώς γύρω στο 1450 π. Χ. Η καταστροφή πρέπει να ήταν γεωλογικής φύσης (σεισμοί ή -κατά τον ανασκαφέα- αποτέλεσμα της έκρηξης του ηφαιστείου της Θήρας), αφού μετά από αυτήν η θέση εγκαταλείπεται για αρκετό χρόνο και το ανάκτορο δεν ξανακτίζεται ποτέ. Τμήματα του οικισμού επανακατοικήθηκαν αργότερα για ένα διάστημα (1400 -1300 π. χ.), η θέση όμως δεν μπόρεσε να αποκτήσει ποτέ πια την παλαιά της λάμψη.