Εκκλησία

Παναγία Κερά

Ο διάσημος για την ποιότητα των τοιχογραφιών του ναός,  γνωστός ως Παναγία Κερά είναι αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου, , βρίσκεται 1 χλμ. πριν από την Κριτσά. Είναι τρίκλιτος καμαροσκέπαστος με τρούλο  ναός.

Το κεντρικό κλίτος είναι αφιερωμένο στην Παναγία. Το βόρειο κλίτος είναι του Αγίου Αντωνίου και το νότιο της Αγίας Άννας.

 Ο ναός κατασκευάστηκε σταδιακά. Αρχικά κτίστηκε το κεντρικό κλίτος του ναού στον τύπο του μονόχωρου ναού με τρούλο, ενώ μεταγενέστερα προστέθηκαν τα δύο πλευρικά κλίτη που είναι αφιερωμένα στην Αγία Άννα το νότιο, και στον Άγιο Αντώνιο το βόρειο.

Στο εσωτερικό όλες οι επιφάνειες του ναού έχουν διακοσμηθεί με αξιόλογες τοιχογραφίες που ανήκουν σε διαφορετικές εποχές. Στο κεντρικό κλίτος υπάρχουν δύο στρώματα τοιχογραφικού διακόσμου. Το πρώτο σώζεται αποσπασματικά στην κόγχη του ιερού και στα τύμπανα των τόξων που υποβαστάζουν τον τρούλο. Οι παραστάσεις αυτές χαρακτηρίζονται από την γραμμική απόδοση των μορφών και χρονολογούνται στα μέσα περίπου του 13ου αι.

Κατά τις δύο πρώτες δεκαετίες του 14ου αι., προφανώς μετά από κάποια σοβαρή καταστροφή του ναού πραγματοποιήθηκε το δεύτερο στρώμα τοιχογραφιών που απλώνεται στις υπόλοιπες επιφάνειες του κεντρικού κλίτους με σκηνές του Ευαγγελικού κύκλου. Την ίδια περίοδο ανακατασκευάστηκε και ο τρούλος με τα ισχυρά βεργία. Το στρώμα αυτό χαρακτηρίζεται από την συνύπαρξη στοιχείων, τόσο της μεσοβυζαντινής τέχνης, όσο και της πρώιμης παλαιολόγειας.

Τα πλευρικά κλίτη αγιογραφήθηκαν μέσα στο πρώτο μισό του 14ου αι., αφού είχε ολοκληρωθεί ο διάκοσμος του κεντρικού κλίτους. Εδώ ακολουθούνται διαφορετικές αισθητικές αρχές. Οι σκηνές από το βίο της Παναγίας και οι μορφές των Αγίων στο νότιο κλίτος της Αγίας Άννας αποδίδονται με τρόπο πιό ρεαλιστικό και εκφραστικό. Στο βόρειο κλίτος του Αγίου Αντωνίου, που αγιογραφείται με το θέμα της Δευτέρας Παρουσίας, ακολουθούνται οι ίδιες αισθητικές αρχές αλλά από τεχνίτες λιγότερο ικανούς.

Κτητορικές επιγραφές εντοπίζονται στη δυτική πλευρά του νότιου κλίτους και στη βόρεια πλευρά του βόρειου κλίτους, όπου και απεικονίζεται ο κτήτορας Γεώργιος Μαζηζάνης με τη γυναίκα του και το παιδί του. Πρόσφατες ανασκαφικές έρευνες στο εσωτερικό και τον περιβάλλοντα χώρο του ναού αποκάλυψαν μεγάλο αριθμό κιβωτιόσχημων τάφων.

Τα κλίτη ιδρύθηκαν σε διαφορετικές περιόδους.

Αρχαιότερο (του 13. Σι) είναι το κεντρικό κλίτος. Οι τοιχογραφίες του εικονίζουν σκηνές από τα Ευαγγέλια. Οι μορφές είναι αυστηρές και επιβλητικές αρχαΐζουσας τεχνοτροπίας. Στο τεταρτοσφαίριο της κόγχης ήταν η Πλατυτέρα. Στην καμάρα του Βήματος εικονίζεται η πολυπρόσωπη Ανάληψη και χαμηλά πίσω οπό την Αγία Τράπεζα, οι συλλειτουργούντες αρχιερείς. Στον τρούλο εικονίζονται τέσσερις; άγγελοι και από κάτω τέσσερις εορτές από το Δωδεκάορτο (Βάπτιση, Υπαπαντή, Έγερση Λαζάρου και Βαϊοφόρος. Στο τύμπανο είναι δώδεκα προφήτες και στα σφαιρικά τρίγωνα οι Ευαγγελιστές. Στη δυτική καμάρα σε οχτώ μεγάλους πίνακες εικονίζονται οι σκηνές: Βρεφοκτονία, Γέννηση του Χριστού, Μυστικός Δείπνος, Άγια των Αγίων, Συμπόσιο του Ηρώδη και Εις ΄Αδου Κάθοδος. Στο δυτικό τοίχο εικονίζεται η Σταύρωση, και από ' κάτω οι τιμωρίες των κολασμένων. Στους κάτω τοίχους ολόσωμοι αυστηροί άγιοι (ξεχωρίζει ο Άγιος Γεώργιος).

Στο βορειοδυτικό πεσσό εικονίζεται ο δημοφιλής στην Κρήτη δυτικός Άγιος Φραγκίσκος της Ασίζης.

Το νότιο κλίτος χρονολογείται στο 14. αϊ. και οι τοιχογραφίες που είναι από τις πιο σημαντικές στην Κρήτη, ανήκουν στην Παλαιολόγε ι σ αναγέννηση, στη Μακεδονική Σχολή, που έχει σχέση με το Μυστρά. οι μορφές εικονίζονται ζωγραφισμένες με καθαρές γραμμές σε ευρύχωρα πλαίσια. Σε δεκατέσσερις ορθογώνιους πίνακες σε δύο ζώνες εικονίζονται σκηνές από Το Βίο της Αγίας Άννα και της Παναγίας, από τα θεομητορικά απόκρυφα ευαγγέλια, που δεν συνηθίζονται στη βυζαντινή ζωγραφική: η Οικία του Ιωακείμ, η Προσευχή της Άννας, η Γέννηση της Θεοτόκου, το Ύδωρ της Ελέγξεως, η θλίψη του Ιωσήφ και η Θεοτόκος Πύλη Κεκελεισμένη. Στο τεταρτοσφαίριο εικονίζεται η Αγία Άννα ως Πλατυτέρα. Στο δυτικό τοίχο είναι η χορηγική και κτητορική τοιχογραφία με την επιγραφή: "Χωρίον της Κριτζέας και Αντώνιος Λαμέρας.

Στο βόρειο κλίτος (του 14. αϊ.) εικονίζεται ο Χριστός Παντοκράτωρ και από κάτω οι συλλειτουργούσες Αρχιερείς και οι ένθρονοι Απόστολοι. Στο βόρειο τοίχο εικονίζεται η οικογένεια του κτήτορα Γ. Μαζηζάνη, ενδιαφέρουσες προσωπογραφίες με τη χαρακτηριστική ενδυμασία της εποχής Στην καμάρα απεικονίζεται με μεγαλειώδη και αποκαλυπτικό τρόπο η μεγάλη σύνθεση της Δευτέρας Παρουσίας ( Απόστολοι, τάγματα αγγέλων, μάρτυρες και όσιοι, ο Άγγελος που σαλπίζει την έλευση του Χριστού, η γη και η θάλασσα προσωποποιημένες που αποδίδουν στην κρίση τους νεκρούς τους, η Ψυχοστασία, οι κολασμένοι και ο πολυσύνθετος φυσιοκρατικά ζωγραφισμένος Παράδεισος.