Τίμιος Σταυρός

Ο ναός της Αγίας Άννας βρίσκεται στην κεντρική πλατεία του Κάτω χωριού και είναι ελαφρώς βυθισμένος εξαιτίας της ανόδου στης στάθμης του δρόμου. Χαρακτηριστικός είναι ο βορειοανατολικός προσανατολισμός της κόγχης του ιερού.

Ο ναός είναι μονόχωρος καμαροσκέπαστος, με τυφλά αψιδώματα στους πλάγιους τοίχους και εξωτερικές διαστάσεις περίπου 4 x 11 μέτρα.

Έχει νότια είσοδο με οξυκόρυφο ανακουφιστικό τόξο και φεγγίτη στο τύμπανο, ενώ παλαιότερα είχε είσοδο στην ανατολική του πλευρά. Η αψίδα του ιερού φέρει πέντε μονόλοβα οξυκόρυφα παράθυρα γοτθικού ρυθμού που κοσμούνται με σύγχρονα υαλοστάσια. Το μνημείο έχει οικοδομηθεί με εγχώριους ασβεστόλιθους και αμμοκονίαμα.

 Κοσμείται με τοιχογραφίες της υστεροβυζαντινής περιόδου, οι οποίες το 2004 καθαρίστηκαν και συντηρήθηκαν από τη 13η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων. Στην κόγχη και το μέτωπο του ιερού βήματος απεικονίζονται Ιεράρχες, όπως για παράδειγμα ο Άγιος Ιωάννης ο Ελεήμων. Στο βόρειο τοίχο, στα τυφλά αψιδώματα, ανάμεσα και πάνω από αυτά απεικονίζονται διάφοροι άγιοι και αγίες, όπως ο Άγιος Γεώργιος σε μετωπική στάση, η Αγία Ευγενία και η Παναγία καθισμένη στα πόδια της ένθρονης Αγίας Άννας. Επίσης, διακρίνεται εν μέρει η «εις Άδου Κάθοδος», η Αποκαθήλωση και η αναστάσιμη παράσταση των Μυροφόρων στον κενό τάφο.

Ο ναός χρονολογείται στο 14ο - 15ο αιώνα.Η βορειοανατολική κατεύθυνση του θεωρείται ενδεικτικό στοιχείο της πιθανής οικοδόμησής του από Βενετούς, οι οποίοι δεν τηρούσαν την καθιερωμένη στις ορθόδοξες εκκλησίες θέση της κόγχης προς ανατολάς. Αυτήν την άποψη ενισχύουν και τα πέντε αγιοθύριδα του ιερού, αριθμός ασυνήθιστος στα ορθόδοξα μνημεία.

http://lasithitour.bpis.teicrete.gr/

Το μοναστήρι της Αγίας Παρασκευής βρίσκεται βορειανατολικά έξω από το χωριό Φουρνή, ανάμεσα σε καλντερίμια και δίπλα στο σύγχρονο δρόμο. Ορατά είναι τα χωριά Φουρνή, Καστέλι Φουρνής, καθώς και ο κάμπος της Φουρνής, η σκοπιά της Βενετοκρατίας Μοργέλλα, και τα μοναστήρια της Παναγίας Κουφής Πέτρας, της Παναγίας Ζωοδόχου Πηγής, της Παναγίας Κεραπολίτισσας, και του Σωτήρα στη Φουρνή. Ο ναός είναι μονόχωρος, καμαροσκέπαστος, μικρών διαστάσεων και έχει νότια είσοδο με απλό ημικυκλικό ανακουφιστικό τόξο. Στα ανατολικά υπάρχουν ελάχιστα ερείπια και δυτικά μία πετρόχτιστη σκεπαστή στέρνα. Η μονή αναφέρεται σε πηγές το 17ο αιώνα. Η ίδρυσή της τοποθετείται πριν το 1615, ενώ γραπτές αναφορές για τη μονή γίνονται ακόμα και στα έτη 1618 και 1642 (Χρονάκη 1997, 260). Κάτοικος της μονής ήταν ο ιερομόναχος Θεοδόσιος Καλιάτης, του οποίου η αδερφή μόναζε στο Σωτήρα της Φουρνής (Χρονάκη, 1997, 258 υπ. 3). 

Το μοναστήρι της Παναγίας της Κεραπολίτισσας, Κυραπολίτισσας ή Καρδιώτισσας βρίσκεται έξωαπό το χωριό Καστέλι, στο βορειοδυτικό άκρο του επίπεδου κάμπου της Φουρνής, σε υψόμετρο 320μ. και πολύ κοντά στη μονή του Σωτήρος των καλογράδων. Σήμερα λειτουργεί μόνο το καθολικό της.Ο ναός είναι αφιερωμένος στη Γέννηση της Θεοτόκου και εορτάζει στις 8 Σεπτεμβρίου.
Πρόκειται για μονόχωρο καμαροσκέπαστο και επίμηκες, σε σχέση με τις άλλες διαστάσεις του, κτίσμα, το οποίο στηρίζεται σε έξι αντηρίδες και φέρει μία νότια είσοδο με απλό ημικυκλικό ανακουφιστικό τόξο.Το μνημείο επισκευάστηκε το 19ο αιώνα. Νοτιοδυτικά του ναού σώζεται το κατώτατο τμήμα του βενετικού κτιρίου των κελιών,ενώ στα δυτικά διατηρούνται τα ερείπια των δύο αιθουσών του πρώτου επίσημου δημοτικού σχολείου,το οποίο λειτούργησε εκεί από το 1848 έως το 1939 και αναστηλώθηκε το 2005-2006 από τη 13 Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων. Τα κατάλοιπα της μονής και του σχολείου, καθώς και μία δεξαμενή περιβάλλονται από πέτροχτιστη περίφραξη.

Το μοναστήρι της Παναγίας Ευαγγελίστριας πιθανότατα ταυτίζεται με το ναό του Ευαγγελισμού που βρίσκεται σε λόφο ψηλότερα και ανατολικά της Φουρνής, σε υψόμετρο 445 μ. Στο οπτικό της πεδίο βρίσκονται ο κάμπος, οι οικισμοί και τα μοναστήρια της Φουρνής, καθώς και η βόρεια πλευρά του όρους Καβαλλαρά.Ένα μονοπάτι συνδέει την Ευαγγελίστρια με το Επάνω χωριό της Φουρνής. Ο ναός είναι δίκλιτος καμαροσκέπαστος και σχετικά μεγάλων διαστάσεων.
Το βόρειο κλίτος είναι αφιερωμένο στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου και το νότιο στον Τίμιο Σταυρό. Τα δύο κλίτη φέρουν ενιαίο τέμπλο με τις εικόνες του Δωδεκάορτου και επικοινωνούν με τοξωτά ανοίγματα, που είναι δομημένα από σκούρα πέτρα. Στο αγιοθύριδο της κόγχης του ιερού του βόρειου κλίτους είναι χαραγμένη η χρονολογία 1858. Η ίδια χρονολογία, που συνοδεύεται από ανάγλυφο σταυρό, αναγράφεται κάτω από το βόρειο φουρούσι του εσωτερικού ενισχυτικού τόξου της καμάρας του νότιου κλίτους. Ο ναός φαίνεται πως ανακαινίστηκε το 19ο αιώνα, αν και ο αρχικός του πυρήνας μπορεί να χρονολογηθεί στο 17ο αιώνα.Στο σύγχρονο περίβολο, δυτικά του ναού, υπάρχουν νεότερα κτίρια που εξυπηρετούν τις ανάγκες των προσκυνητών και μπορεί να πατούν σε παλαιότερες δομές του μοναστηριακού συγκροτήματος. Ακόμη στον περίβολο του ναού υπάρχει μία δεξαμενή συλλογής ομβρίων υδάτων. Στην απογραφή του 1635 το μοναστήρι της Ευαγγελίστριας στην περιοχή της Φουρνής δηλώνει ο μοναχός Κωνστάντιος Κουδούμνης, ως ιδιοκτησία του Πιέρο Μουάτσο.

Μονή της Αγίας Βαρβάρας
Εγκαταλελειμμένο και αυτό,βρίσκεται στο νοτιότερο τμήμα του μικρού κάμπου του Σύρμεσου, κοντά στον ομώνυμο οικισμό, σε υψόμετρο 453 μ.και με κλίση 12 μοιρών προς τα ανατολικά. Ο δεύτερος όροφος του συγκροτήματος έχει θέα σε όλο τον κάμπο του Σύρμεσου,το δρόμο προς τις Δωριές και τη μονή του Αγίου Αντωνίου, από την οποία απέχει μόλις πέντε λεπτά με τα πόδια. Αν και η περιοχή είναι πετρώδης, γύρω από τη μονή φυτρώνουν δέντρα και μεγάλοι θάμνοι, ενώ χαμηλότερα και βορειοανατολικά, προς τον κάμπο,συναντάς καλλιεργήσιμες εκτάσεις και ελαιώνες.

Ο ναός, της Αγίας Βαρβάρας που γιορτάζει στις 4 Δεκεμβρίου, είναι και αυτός μονόχωρος καμαροσκέπαστος και έχει πρόσφατα ανακαινιστεί. Έχει νότια είσοδο με απλό ημικυκλικό ανακουφιστικό τόξο, στο τύμπανο  του οποίου εικονίζεται η Αγία Βαρβάρα. Δυτικά του ναού σώζεται πετρόκτιστο επίμηκες διώροφο κτίριο με λίγα δωμάτια. Το καμαροσκεπές ισόγειο διατηρείται σε καλή κατάσταση· αντίθετα ο όροφος είναι ημιερειπωμένος. Το κτίσμα έχει ελάχιστα ανοίγματα, ενώ εξαιτίας της μορφής του ονομάζεται από τον Gerola "πύργος".
Βόρεια του ναού, σε χαμηλότερο επίπεδο, υπάρχουν κατάλοιπα τοίχων μικρού οικοδομήματος. Το μικρό μέγεθος του μοναστηριού με τον «πύργο»του θυμίζει πυργόσπιτο της μεταβυζαντινής περιόδου Η μονή αναφέρεται το 16ο και το 17ο αιώνα. Η ίδρυσή της από το μοναχό Νικόδημο Καλοχρυσό, ιδρυτή και της γειτονικής μονής του Αγίου Αντωνίου, τοποθετείται πριν το 1591.

Η Αγία Βαρβάρα βρίσκεται στο βόρειο τμήμα της Φουρνής, που απογράφεται ως Κάτω Φουρνή στα χρόνια της Βενετοκρατίας. Ο ναός είναι μονόχωρος καμαροσκέπαστος. Έχει νότια είσοδο και διαστάσεις περίπου 11μ.x5μ. με την αψίδα. Ο Gerola αναφέρει επιτάφια πλάκα στο ναό με στέμμα και επιγραφικά στοιχεία.

Το μοναστήρι του Αγίου Αντωνίου βρίσκεται έξω από τον οικισμό Σύρμεσο και κοντά στο μοναστήρι της Αγίας Βαρβάρας. Σήμερα δεν κατοικείται. Η μονή έχει θέα στον κάμπο του Σύρμεσου και τη μονής της Αγίας Βαρβάρας στο Σύρμεσο. Ο ναός είναι ανακαινισμένος, μονόχωρος, καμαροσκέπαστος, μεγάλων διαστάσεων. Έχει νότια είσοδο με απλό ημικυκλικό ανακουφιστικό τόξο και νάρθηκα που εξέχει προς το βορρά. Μπορεί να χρονολογηθεί στον 16ο αιώνα. Γύρω από το καθολικό και προς όλες τις κατευθύνσεις αναπτύσσεται το μοναστηριακό συγκρότημα. Πρόκειται για μεγάλο μοναστήρι με αναστηλωμένα τα βορινά κελιά. Η περιμετρική διάταξη των κτιρίων και ο περίβολος της μονής. των οποίων το συνολικό ύψος είναι άγνωστο. φαίνεται πως διαμόρφωναν ένα κλειστό οικοδομικό σύνολο. 

Η μονή αναφέρεται το 16ο και 17ο αιώνα. Η ίδρυσή της τοποθετείται ανάμεσα στα έτη 1591 και 1595, από τον Νικόδημο Καλοχρυσό, ηγούμενο της γειτονικής μονής της Αγίας Βαρβάρας, ο οποίος το 1608 παραχωρεί το μοναστήρι στη μονή Αρετίου και στη συνέχεια στην ηγουμένη του Μαγδαληνή, αδερφή του Καλοχρυσού, πάντα υπό τη δικαιοδοσία του Αρετίου (Ξανθουδίδης 1912, 30 - 31, 36 - 46). Γραπτές αναφορές στη μονή και τις μοναχές γίνονται ακόμα στα έτη 1630, 1633 και στην απογραφή του 1635 που η μονή δηλώνεται από το Αρέτι με χωράφια 4 μουζουριών που αποφέρουν 40 μουζουρια σιτάρι καις 20 μιστάτα ελιές (Χρονάκη 1997, 244).