Λόφος Λούτρα

Η Ολούς υπήρξε μια από τις σημαντικότερες εκατό πόλεις της αρχαίας Κρήτης, με πληθυσμό άνω των 30.000 ψυχών. Το διοικητικό σύστημα της Ολούντος ήταν η ευνομία, ένα είδος δημοκρατίας. Στην Ολούντα λατρευόταν ο Ταλλαίος Δίας, ο Απόλλωνας και η Βριτόμαρτις με ναό αφιερωμένο σ΄ αυτήν. Είχε δικά της νομίσματα. Ο Σβορώνος αναφέρει 11 διαφορετικούς τύπους. Στα περισσότερα παριστάνεται στη μία πλευρά η Άρτεμις Βριτόμαρτις, και από την άλλη ο Ζευς αετοφόρος, ή δελφίνι ή άστρο. Η ακμή της Ολούντας συνεχίστηκε και κατά την πρώτη Βυζαντινή περίοδο. Το μαρτυρούν η Βασιλική του Πόρου με το θαυμάσιο μωσαϊκό, επισκέψιμο σήμερα και η Βασιλική της Κολοκύθας με τα εξαίσια λευκά μάρμαρα.

Ελούντα, Ανάληψη στη χερσόνησο της Κολοκύθας
Στην ανατολική πλευρά της σημερινής διώρυγας, στη χερσόνησο της Κολοκύθας, σώζεται ναός της Βενετοκρατίας αφιερωμένος στην Ανάληψη. Το μνημείο βρίσκεται δίπλα στη θάλασσα, εντός περιτοιχισμένου περιβόλου, μέσα στον οποίο εντοπίζονται τα ίχνη των θεμελίων κάποιων κτισμάτων, καθώς και άνοιγμα το οποίο μπορεί να ανήκει σε ένα πηγάδι ή μία δεξαμενή.
Ο ιδιαίτερα επιμήκης ναός έχει προφανώς πολλές οικοδομικές φάσεις, κατά τις οποίες έχουν προστεθεί ή επισκευαστεί διάφορα τμήματα. Οι ημικυκλικοί θόλοι που καλύπτουν το μνημείο διαμορφώνουν εξωτερικά δύο διαφορετικά επίπεδα στέγασης. Ο αρχικός πυρήνας του μνημείου δεν είναι δυνατό να διαγνωστεί εξαιτίας των επιχρισμάτων. Η είσοδος στο ναό γίνεται από τη νότια όψη του και το θύρωμα φέρει ημικυκλικό ανακουφιστικό τόξο. Το δίλοβο αγιοθύριδο στην κόγχη του ιερού είναι κατασκευασμένο από μονολιθική πλάκα, ενώ ψηλά στο δυτικό τοίχο ανοίγεται μικρός στρογγυλός φεγγίτης.
Τα έτη 1607, 1618, 1625 και 1651 ο ναός στον ισθμό της Ελούντας αποτυπώνεται σε βενετσιάνικους χάρτες και σχέδια.

3. Ένα από τα αρχαιότερα και ωραιότερα βυζαντινά μνημεία της περιοχής του Μιραμπέλλου, η παλαιοχριστιανική βασιλική που ανασκάφτηκε στα 1937 και 1960 αντίστοιχα. Πρόκειται για ερείπια βέβαια (φαίνονται μόνο τα θεμέλια) ενός μεγάλου ναού σε ρυθμό τρίκλιτης βασιλικής, του οποίου διακρίνεται το σχήμα και σώζεται μόνο ένα μέρος από το θαυμάσιο ψηφιδωτό δάπεδο με διάφορες επιγραφές δωρητών και απαράμιλλου κάλλους γεωμετρικά σχήματα, που θα τα ζήλευε σήμερα κι ο καλύτερος καλλιτέχνης.

Στα 1971 η Αρχαιολογική Υπηρεσία, μετά από ανασκαφές στο χερσαίο χώρο ΝΑ της χερσονήσου Σπιναλόγκας, απέναντι από τη βραχονησίδα της Κολοκύθας, και δίπλα ακριβώς στη θάλασσα, έφερε στο φως παλαιοχριστιανική βασιλική, μεγαλοπρεπή σε λαμπρότητα και πλούτο του διακόσμου, η οποία παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον.

Οι ανεμόμυλοι στην Κρήτη κτίζονταν στα "μυλοτόπια" δηλαδή σε μέρη προσήνεμα όπου επικρατούν ισχυροί άνεμοι. Οι προς ανατολάς περιοχές της Κρήτης, χαρακτηρίζονται από τη ξηρασία και τους ισχυρούς ανέμους ενώ από δυσμάς από τις ισχυρές βροχοπτώσεις. Για το λόγο αυτό οι περισσότεροι ανεμόμυλοι έχουν κατασκευασθεί στο νομό Λασιθίου, λιγότεροι στο νομό Ηρακλείου και στο νομό Ρεθύμνου ενώ ελάχιστοι υπάρχουν στο νομό Χανίων, όπου αντίθετα αφθονούν οι νερόμυλοι.

Στη θέση "Κανάλι" της Ελούντας σώζονται τρεις ανεμόμυλοι με κάτοψη σε σχήμα κύκλου, ανήκουν δηλαδή στον τύπο "στρογγυλός" ή "ξετροχάρης". Ο μύλος κτίσθηκε στις αρχές του αιώνα. Η δόμηση της τοιχοποιίας είναι αρκετά επιμελημένη και έχει πραγματοποιηθεί με ντόπιους ημιλαξευτούς λίθους. Η εξωτερική διάμετρος του μύλου είναι 5 μ. και το πάχος της τοιχοποιίας είναι 0,80 μ. Η αρχική στέγη του μύλου έχει αντικατασταθεί με κατασκευή από λαμαρίνα όπως έγινε στους περισσότερους μύλους αυτού του τύπου. Αυτή η μεταλλική στέγη, η "κουκούλα" του μύλου, με κατάλληλο μηχανισμό μπορεί να γυρίζει ανάλογα με την κατεύθυνση του ανέμου. Η θύρα εισόδου στον μύλο έιναι ξύλινη, καρφωτή.Ο μύλος ιδιοκτησίας Αντώνη Καψωριτάκη που βρίσκεται στη θέση "Κανάλι" της κοινότητας Ελούντας, επαρχίας Μεραμπέλου νομού Λασιθίου, χαρακτηρίστηκε ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο γιατί αποτελεί πολύ ενδιαφέρον ειδικό κτίσμα στο οποίο συνδυάζονται οι αυστηρές μορφολογικές λεύσεις που επιβάλει μια συγκεκριμένη τεχνολογία και η θαυμάσια αισθητική αντίληψη του λαϊκού τεχνίτη. Ο μύλος είναι άρρηκτα δεμένος με την ιστορία του τόπου και τις ιστορικές μνήμες των κατοίκων. Σημειώνουμε ότι ο μύλος ιδιοκτησίας Αντώνη Καψωριτάκη μαζί με τους άλλους δύο μύλους που βρίσκονται πλησίον, αποτελούν ένα ιδιαίτερα σημαντικό αρχιτεκτονικά κτηριακό σύνολο.

H νήσος Κολοκύθα βρίσκεται στον κόλπο του Μιραμπέλου απέναντι από το θέρετρο της Ελούντας. Στην ουσία πρόκειται για μία χερσόνησο που ενώνεται με μία πολύ λεπτή λωρίδα γης με την Ελούντα η οποία διακόπτεται από τον μικρό ισθμό του Πόρου.

Το νησί έχει μήκος 5,2 χιλιόμετρα και πλάτος 2,2 χιλιόμετρα. Στην αρχαιότητα εδώ βρισκόταν η αρχαία πόλη της Ολούς και η νήσος ονομαζόταν Καλύδων. Αργότερα κατά την ενετοκρατία στην περιοχή βρισκόταν οι αλυκές των Βενετών, οι οποίοι μάλιστα δημιούργησαν και το νησί της Σπιναλόγκας, το οποίο πριν αποτελούσε συνέχεια της Κολοκύθας, και πάνω του έκτισαν οχυρό για την προστασία του κόλπου.

Ο ισθμός του Πόρου κατασκευάστηκε το 1897 από τους Γάλλους συμμάχους για την ένωση της λιμνοθάλασσας της Ελούντας με τον κόλπο του Μιραμπέλου. Τον ισθμό διασχίζει μία πέτρινη τοξωτή γέφυρα. Πολύ κοντά στη γέφυρα υπάρχουν πέτρινοι ανεμόμυλοι που δημιουργούν ένα μοναδικό σκηνικό με το τοπίο της γύρω περιοχής.

Το νησί αποτελεί καταφύγιο και τόπο αναπαραγωγής για απειλούμενα είδη όπως ο µαυροπετρίτης, ο αιγαιόγλαρος, η θαλάσσια χελώνα καρέτα καρέτα και άλλα.

Το νησί είναι γεμάτο θάμνους και φρύγανα και αποτελεί ιδανικό μέρος για περίπατο στα μονοπάτια του, ανάμεσα στους εγκαταλελειμμένους αγρούς και τα ερείπια παλαιότερων εποχών. Ακόμα αξίζει να επισκεφθείτε τις μικρές πανέμορφες παραλίες του και τον μικρό ναό του Αγίου Λουκά και την βυζαντινή εκκλησία του Αγίου Φωκά.