Παναγία Κουμπελίνα

Το σημερινό χωριό είναι από τα παλαιότερα της περιοχής. Το Χουμεριάκο αναφέρεται στην επαρχία Μεραμπέλου από τον Μπαρότση το 1577.
Παρότι στο χωριό έχε βρεθεί αρχαία λάρνακα,  πήλινα αγγεία και κομμάτια χάλκινων αντικειμένων (1958) Υστερομινωικής περιόδου (Αρχαιολογική Συλλογή Νεάπολης) δε έχει προσδιοριστεί με ακρίβεια η χρονολογία του πρώτου οικισμού του Χουμεριάκου. Πάντως, το βέβαιο είναι ότι κατοικείται τουλάχιστον από τα χρόνια της Βενετοκρατίας.
Για τον οικισμό γίνεται αναφορά στον κατάλογο των χωριών της Βενετικής Τούρμας (13ος και 14ος αιώνας) και στο κατάστιχο του Σεξτέριου ανάμεσα στα έτη 1227-1418. Αναφέρεται στις απογραφές των ετών 1577, 1580-1590, 1583, 1630 και το 1640 σε κάποιο έγγραφο.
Την περίοδο της Βενετοκρατίας ήταν ο τρίτος σε  πληθυσμό οικισμός της επαρχίας (η Κριτσά ήταν το μεγαλύτερο  και δεύτερο ερχόταν το Καινούργιο χωριό (Νεάπολη), ήκμασε λόγω θέσεως και παραγωγικότητας, αφού αναφέρεται και σαν έδρα τριών Νοταρίων (Συμβολαιογράφων).
Τα χρόνια της Οθωμανικής κυριαρχίας ο Χουμεριάκος σημειώνεται το 1671, το 1756, το 1834 και το 1881. Από έγγραφο του 1756 είναι γνωστό ότι στο Χουμεριάκο υπήρχε ισλαμικό τέμενος, τζαμί δηλαδή, που είχε ιδρύσει ο Σιαβούς Πασάς.

---

Τοποθεσία - Ασχολίες κατοίκων

Ο Χουμεριάκος ή το Χουμεριάκο είναι σύγχρονος οικισμός που βρίσκεται στην κοιλάδα του Μεραμπέλου, πάνω σε τρεις μικρούς λόφους, σε υψόμετρο 240μ. Το Χουμεριάκο βρίσκεται στους πρόποδες του βουνού "Κατσόματος". Μπροστά του απλώνεται ο κάμπος το Μεραμπέλου με πολλές ελιές, αμυγδαλιές και χαρουπιές και για το λόγο αυτό οι κάτοικοι του χωριού διατηρούσαν κήπους με κηπευτικά -υπάρχουν αρκετοί και σήμερα -και ασχολούνταν κυρίως με τη γεωργία. Τα προϊόντα που παράγονταν ήταν το λάδι, το κρασί, τα χαρούπια και τα αμύγδαλα.

Δήμος Χουμεριάκου

Το Χουμεριάκο ήταν έδρα Δήμου στον οποίο ανήκαν τα χωριά και μετόχια, Λίμνες, Δράκος, Καλολάκκος, Αγία Πελαγία, Λενικά, Έξω Λακώνια, Βρύσες, Αμυγδάλοι, Ζένια, Αρκουδάς, Ρουσαπιδιά, Πλατυπόδι, Νικηθιανό. Επίσης όσον αφορά στον οικισμό του Αγίου Νικολάου ένα μεγάλο μέρος του υπάγονταν στο Δήμο Χουμεριάκου. Εκτός τους οικισμούς Λενικά, Πίσιδες, Κατσίκια, Ξερόκαμπο όλη η δυτική περιοχή δυτικά της Αγίας Ειρήνης μετά την οδό Περικλέους (στον Άγιο Νικόλαο) Αράπικα, Παραλιακός, Αμμούδι, Όρμος, Καθολικό και Χαβάνια, μέχρι τα Πλευρά οι λόφοι πάνω από τη Λίμνη, η Καζάρμα, το μεγαλύτερο μέρος του Λάκκου, τα Νόμια, η Αμμούδα και ο Αγγελαμιάρης αποτελούσαν επικράτεια του δήμου Χουμεριάκου (Ο Άγιος Νικόλαος και η Περιοχή του, Έκδοση Πολιτιστικού Οργανισμού Δήμου Αγίου Νικολάου, σελ 251, 2010).

Το σημερινό χωριό είναι από τα παλαιότερα της περιοχής. Το Χουμεριάκο αναφέρεται στην επαρχία Μεραμπέλου από τον Μπαρότση το 1577.

Παρ' ότι στο χωριό έχε βρεθεί αρχαία λάρνακα, πήλινα αγγεία και κομμάτια χάλκινων αντικειμένων (1958) Υστερομινωικής περιόδου (Αρχαιολογική Συλλογή Νεάπολης) δε έχει προσδιοριστεί με ακρίβεια η χρονολογία του πρώτου οικισμού του Χουμεριάκου. Πάντως, το βέβαιο είναι ότι κατοικείται τουλάχιστον από τα χρόνια της Βενετοκρατίας.

Για τον οικισμό γίνεται αναφορά στον κατάλογο των χωριών της Βενετικής Τούρμας (13ος και 14ος αιώνας) και στο κατάστιχο του Σεξτέριου ανάμεσα στα έτη 1227-1418. Αναφέρεται στις απογραφές των ετών 1577, 1580-1590, 1583, 1630 και το 1640 σε κάποιο έγγραφο.

Την περίοδο της Βενετοκρατίας ήταν ο τρίτος σε πληθυσμό οικισμός της επαρχίας (η Κριτσά ήταν το μεγαλύτερο και δεύτερο ερχόταν το Καινούργιο χωριό (Νεάπολη), ήκμασε λόγω θέσεως και παραγωγικότητας, αφού αναφέρεται και σαν έδρα τριών Νοταρίων (Συμβολαιογράφων).

Τα χρόνια της Οθωμανικής κυριαρχίας ο Χουμεριάκος σημειώνεται το 1671, το 1756, το 1834 και το 1881. Από έγγραφο του 1756 είναι γνωστό ότι στο Χουμεριάκο υπήρχε ισλαμικό τέμενος, τζαμί δηλαδή, που είχε ιδρύσει ο Σιαβούς Πασάς.

Ρομάνα Πορτέλα

Το κτιριακό αυτό συγκρότημα βρίσκεται μέσα στον οικισμό του Χουμεριάκου και αποτελούσε αστική κατοικία της εποχής της βενετοκρατίας (Palazzo) χρονολογούμενο στον 16ο -17ο μ.Χ. αιώνα με βάση τα μορφολογικά και κατασκευαστικά του στοιχεία.

Την εποχή της Τουρκοκρατίας κατοικούσε ο Χουρσίτ πασάς. Είχε απαγάγει μια όμορφη Κριτσωτοπούλα, κόρη του πρωτόπαπα της Κριτσάς, τη ΄΄Ροδάνθη΄΄ , η οποία τον σκότωσε για να γλυτώσει απ' αυτόν και στη συνέχεια κατέφυγε στα Λασιθιώτικα βουνά όπου συνάντησε τον καπετάν Καζάνη προκειμένου να πολεμήσει μαζί με τους αντάρτες τους Τούρκους και στην πορεία αυτή διακρίθηκε για την τόλμη και το θάρρος της.

Διασώζει το μεγαλύτερο μέρος του αρχικού βενετσιάνικου κτίσματος με ορισμένες προσθήκες οθωμανικής περιόδου. Έχει επιμελημένη κατασκευή και ενδιαφέροντα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά. «Την αρχική μεγαλοπρέπεια του μνημείου δηλώνει η επιβλητική θύρα εισόδου στον αύλειο χώρο του κτιριακού συγκροτήματος. Το ημικυκλικό θύρωμα διαμορφώνεται εναλλάξ από επίπεδους και εξέχοντες ορθογώνιους λίθους με καμπυλωμένες τις ακμές τους. Το θύρωμα εγγράφεται μέσα σε ένα ορθογώνιο πλαίσιο από λαξευτή λιθοδομή που επιστρέφεται με εξέχον γείσο. Ιδιαίτερης μνείας χρήζει η λίθινη κλίμακα που οδηγεί στον όροφο η οποία κάμπτεται σε σχήμα Γ. Το κτίριο μνημονεύεται στο έργο του Giuseppe Gerola «I monumenti veneti nell' isola di Creta» τομ. ΙΙΙ. Σύμφωνα με τις διατάξεις του άρθρου 2 του Ν/. 3028/2002 «περί προστασίας των Αρχαιοτήτων και της Πολιτιστικής Κληρονομιάς» το συγκρότημα αποτελεί αρχαίο μνημείο και προστατεύεται από τις διατάξεις του παραπάνω νόμου». Ο χώρος χρειάζεται να αναδειχτεί περισσότερο με διάφορες παρεμβάσεις, έτσι ώστε να αποτελέσει πόλο έλξης επισκεπτών.

Στην άκρη του κάμπου του Μεραμπέλου, στη «σκιά» της αρχαίας Δρήρου, βρίσκονται οι Λίμνες, ένα από τα αρχαιότερα κεφαλοχώρια της περιοχής με έντονα χαρακτηριστικά παραδοσιακής κοινότητας. Ιδιαίτερα παραγωγικό και πλούσιο, χάρη στον εύφορο κάμπο με τους πολλούς νερόμυλους που ποτίζουν τους κήπους. Οι δύο Βυζαντινές εκκλησίες (Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος και Άγιος Γεώργιος) είναι διακοσμημένες με εντυπωσιακές τοιχογραφίες. Σε ένα καλαίσθητο χώρο λειτουργεί το Κέντρο Μεσογειακής Γαστρονομίας και Πολιτισμού.

Ο ναός βρίσκεται μέσα στο χωριό και 20 μέτρα νότια από τον κεντρικό δρόμο. Ο ναός είναι ελαφρώς υποβαθμισμένος σε σχέση με το σύγχρονο επίπεδο του εδάφους. Είναι μονόχωρος καμαροσκέπαστος, με βόρεια είσοδο και φέρει κτητορική επιγραφή με χρονολογία 1580. Η επιγραφή αναφέρει: «ΑΦΠ (1580) ΗΚΟΔΟΜΗΘΗ Ο ΘΕΙΟΣ ΚΑΙ ΠΑΝΣΕΠΤΟΣ ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΟΜΟΟΥΣΙΟΥ ΤΡΙΑΔΟΣ ΔΙ ΕΞΟΔΟΥ ΚΑΙ ΚΟΠΟΥ ΜΑΝΟΥΗΛ ΚΑΒΑΛΟΥ ΠΟΤΕ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΚΑΙ ΚΟΣΤΑ ΑΞΑΔΕΡΦΟΥ ΑΥΤΟΥ ΚΑΙ ΜΙΧΑΗΛ ΙΕΡΕΩΣ ΙΩΣ ΜΑΝΟΥΗΛ ΤΟΥ ΑΝΩΘΕ».

Αναστάσεως, Αγίων Θεοδώρων  και Αγίων Πάντων

Άγιος Νικόλαος και Άγιος Σάββας

Το μοναστήρι των Αγίων Πάντων βρισκόταν σε πλαγιά με βόρειο προσανατολισμό, ανατολικά έξω από το χωριό Χουμεριάκος. Σήμερα σώζεται μόνο ο ναός. Από το σημείο αυτό φαίνεται μεγάλο τμήμα της κοιλάδας του Μεραμπέλλου, τα χωριά Νεάπολη, Λίμνες, Νικηθιανό και Χουμεριάκος, καθώς και οι μονές Αγία Παρασκευή στις Λίμνες, Παναγίας Κουφή Πέτρα και Μιχαήλ Αρχάγγελος στα Κρεμαστά. Ο ναός είναι ανακαινισμένος μονόχωρος, καμαροσκέπαστος. Έχει νότια είσοδο με οξυκόρυφο ανακουφιστικό τόξο διπλής καμπυλότητας. που απολήγει σε σπείρες στις κάτω άκρες και στέφεται με ανθέμιο. Γύρω από το ναό δε σώζονται άλλα κατάλοιπα του μοναστηριού. Οι κάτοικοι του χωριού μαρτυρούν την κατεδάφιση των κτιρίων του. Η μονή αναφέρεται το 17ο αιώνα. Η ίδρυσή της τοποθετείται πριν το 1635, αφού δηλώνεται στην απογραφή του έτους αυτού και μάλιστα σαν μικρό μοναστήρι 'monasterietto' (Χρονάκη 1997, 265). Γραπτή αναφορά στη μονή γίνεται το 1669, όπου αναφέρεται η λειτουργία της από το 1646 (Ψιλάκης 1994, Ι, 445).

ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΛΙΜΝΩΝ ΜΕΡΑΜΒΕΛ

Το μοναστήρι της Αγίας Παρασκευής βρισκόταν βόρεια από το χωριό Λίμνες, κοντά σε σειρά ανεμόμυλων. Σήμερα σώζεται μόνο ο ναός. Από τον περίβολο του ναού ξεκινά καλντερίμι με νότια κατεύθυνση και σωζόμενο μήκος εκατό πενήντα μέτρων, το οποίο χάνεται κάτω από το σύγχρονο κεντρικό δρόμο. Ο ναός είναι μονόχωρος, καμαροσκέπαστος και ελαφρώς βυθισμένος στη γη. Έχει νότια είσοδο με ανακουφιστικό οξυκόρυφο τόξο διπλής καμπυλότητας. Υπέρθυρο που σε δεύτερη χρήση έχει τοποθετηθεί στο κατώφλι, φέρει επιγραφή ανακαίνισης της πύλης του ναού με χρονολογία 1612: ΕΙΣ ΑΧΙΒ (1612) ΜΑΙ ΙΑ ΑΝΕΚΕΝΙΣΘΙ Η ΠΥΛΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΤΗΣ ΟΣΙΟΜΑΡΤΥΡΟΣ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗΣ (Χρονάκη 1997. 263).
Γύρω από το ναό δεν σώζονται άλλα κατάλοιπα. Η μονή αναφέρεται το 17ο αιώνα. Η ίδρυσή της τοποθετείται πριν το 1612, χρονολογία που φέρει επιγραφή ανακαίνισης στο ναό (Χρονάκη 1997, 263). Γραπτή αναφορά για τη μονή και τους μοναχούς γίνεται σε συμβόλαιο του έτους 1628 (Χρονάκη 1997, 263) και στην απογραφή του 1635, όπου σημειώνεται ετήσια είσπραξη από τη μονή του Αγίου Γεωργίου του Πλατανιώτη στην ίδια περιοχή (Χρονάκη 1997, 263).

Βρύση Αγίου Γεωργίου

Η κρήνη βρίσκεται στην κεντρική πλατεία του οικισμού Χουμεριάκου που είναι γνωστή ως πλατεία της Βρύσης ή πλατεία Αγίου Γεωργίου (από το ομώνυμο εκκλησάκι). Βορειοδυτικά της κρήνης και σε μικρή απόσταση από αυτή υπάρχει πηγάδι και το αντλιοστάσιο. Η κρήνη έχει δημιουργηθεί στο νότιο όριο της πλατείας και εμφανίζεται "εντοιχισμένη" σε τοίχο αντιστήριξης που καλύπτει την υπάρχουσα υψομετρική διαφορά των δύο επιπέδων. Έτσι, είναι ορατή μόνο η πρόσοψή της.

Η πρόσοψη της κρήνης είναι κατασκευασμένη με ιδιαίτερη επιμέλεια. Είναι κτισμένη με ανεπίχριστη λαξευμένη λιθοδομή κατά το ισόδομο σύστημα. Το κεντρικό τμήμα της κατασκευής προεξέχει ελαφρά. Στο κέντρο του δημιουργείται "καμάρα" με ημικυκλικό τόξο, στο τύμπανο της οποίας βρίσκονται τα στόμια εκροής του νερού. Τα στόμια περιβάλλονται με ανάγλυφο φυτικό διάκοσμο. Στην βάση της "καμάρας" υπάρχει λίθινη λαξευτή γούρνα. Στο δυτικό άκρο της κρήνης υπάρχει χαμηλότερο στόμιο και δύο μικρότερες λίθινες γούρνες για το πότισμα των ζώων. Στην κορυφή του κεντρικού τμήματος έχουν εντοιχιστεί δύο λίθινες εγχάρακτες πλάκες: στην πρώτη απεικονίζεται ο Άγιος Γεώργιος και στην δεύτερη αναγράφεται η επιγραφή: "Ωκοδόμηση Δημαρχεύοντος Κ. Ν. Μουρελάκη τη φιλίτιμω συνδρομή της κοινότητας Χουμεριάκου εν έτει 1887 25 Οκτωβρίου". Η κατασκευή στέφεται με απλό γείσο σε ελαφρά προεξοχή.